Дәстүрлі ғылыми қағида бойынша, атты қолға үйреткен үндіевропалықтар, сондықтан мифологиядағы аттың орын
Осы түсінік бойынша, тарихи көшпелілер — түркілер мен моңғолдар атқа қатысты бүкіл терминология мен ұғымдарды үндіевропалық тілден, нақтыласақ — үндіиран тілінен, тағы нақтыласақ — иран тілінен алған. Шындығында солай ма? Мүмкін, осы алу процесі кері бағытта жүрген шығар? Бұл жерде жалаң байбалам мен қарабайыр тұжырымдар (мысалы, “біз атам заманнан көшпеліміз, олай болса бәрі түркінікі” немесе “скифтер жылқының суын ішкен, олай болса олар түркі тілді” деген сияқты пайымдар) көмектесе алмайды. Сондықтан сындарлы ғылыми-зерттеу әдістерін іздестірген жөн. Солардың бірі — өз тіліміз бен өз фольклорымыздан керекті тіректерді таба білуіміз керек.
Мысалы, “ерттеу” сөзінің космологиялық мәні бар. Оны қарапайым мысал арқылы көруге болады. “Жайдақ жүрген атты (жылқыны) жабайы, асау деп есептеуге болады. Оны мініс көлігіне айналдыру үшін атбегі адам аз тер төкпейді. Міне, асауды қолға үйреткен соң атбегі оған ер салды, яғни атты ерттеді. Бұл — аттың қолға үйретілуі деген сөз. Сөз мағынасындағы жанамалардың ауыса бастауын көрсетейік. Аттың қолға үйретілуі — белгілі бір жөн-жосықты аттың мойындауы, бұл жерде “қолға үйретілу” фактысы — аттың ерттелуі болып тұр. Яғни енді аттың ерттелуі — аттың жөн-жосыққа, тәртіпке көнуі болып шығады. Ал енді осы параллелизмнен атты алып тастап көрелік, онда “ерттелу” — “жөн-жосық, тәртіпке көну”. Осындағы қозғалысты тоқтатсақ, “ерт” — “жөн-жосық, тәртіп” болып шығады.
Көшпелілер, ат культін жоғары деңгейге көтергендер жұлдызды да, ай мен күнді де тұлпар атқа теңеген. Осы негізде “көшпелілер бүкіл ғаламды да атқа теңеген” деген жорамал бар және ол негізсіз емес. Сонымен ат — ғалам болсын. Әлгі атқа қатысты айтқан сөздерімізді енді “ат — ғаламға” қатысты айтып көрелікші. Мысалы, Дудар қыз атты сойып, төрт аяғын төрт жаққа лақтырғанда — төрт үйір жылқы пайда болады. Кеудесін ортада қалдырғанда алты қанат ақ орда пайда болады107 . Мұндағы ат — бастапқы протокосмос, ғаламдық дене болып тұр. Оны бөлшектеу — ғалам жасау деген сөз.
Жабайы, асау ат – хаос, тәртіпсіз ғалам. Оны қолға үйрету немесе ерттеу — хаосты жойып, тәртіп пен космосты орнату болмақ. Яғни “ерттеу” тағы да “тәртіп орнату болмақ”. Міне, біз тағы да мағына ауыстыру процесін қайталай отырып “ерт” сөзінің бастапқы мағынасына келдік.
Ерт — тәртіп пен жөн-жосық, реттілік. Мағынаны ұлғайтыңқырасақ, Ерт/Арт — ғаламдық жөн-жосық пен рет заңы (универсальный космический закон). Қазақ тілінде оның тағы бір туысы сақталған. Ол — “рет” сөзі (реттеу, реттестіру, реттілік, ерт — рет), орыс тіліндегі “ряд” сөзі де (порядок) оның “туысы”, бірақ қазақ “ерт” сөзінің ең негізгі параллелі үндіирандық “артта” (рта), “рита” сөздері.
Аттың енсіз, ерсіз болуы — ретсіздікті, әлі тәртіптің болмағанын, тағылық дәуірді көрсетеді.
Атты ерттеу — қолға үйрету, іс жүзінде өркениетті орнату болып табылады.
Бүгінгі тілдегі “ер” сөзіне әртүрлі жұрнақ-жалғаулар жалғанар болса ол — ерлеу, ерге, ерден, ермен, ерлер, ерік, ерлік, ерім, ерің, ердікі болып шығар еді. Байқалып тұрғандай бірде-бір ж-ж “т” дыбысын қажетсініп тұрған жоқ. Бұл ер-ерт-ерттеу сөзінің көне мағынасы бар екендігін көсетеді.
Мысалдар. Біз қазақта ат мифологиясы болғандығына әлгі сөздерді талдаудан кейін сенімді бола аламыз. Ал басқа ықтимал “мифтік көрсеткіштерді” іздестіріп көрсек ше? Қазақ “Ертегілер” жинағының бес томдығынан мынадай мысалдарды келтіруге болады. Әзірге соңғы пікір айтуға мүмкіндігіміз жоқ, оның есесіне “бар мүмкіндікті” көрсете аламыз.
1)… Жыл сайын туатын биенің алтын құйрықты құлынын алып қарақұс әкетеді. “Керқұла атты Кендебай” ертегісінде қара бие құлындайды, оны бұлт-қарақұс әкетеді. “Делдаш батыр” ертегісінде Сарыалатегеш деген биенің туған құлынының басы алтын, арты күміс. Оны да алып қарақұс әкетеді. Екінші бір архаикада да күнге қарап, буаз болып, айға қарап құлындайтын ала бие бар. Ол да күн сайын алтын жалды, күміс құйрықты құлын туады, оны да күнде алып кетеді108 . Ала бие күн сайын құлындайды, оның құлынын қарақұс әкетеді109 . Айға қарап желіндеп, күнге қарап құлындайтын бие, ол бие Құлатай деген баланы дүниеге келтіреді. “Дудар қыз” ертегісінде бурыл атты сойғанда қыз дүниеге келеді110 . Кемпір мен шалдың жалғыз биесі болады. Ол бие күніне бір құлын туады екен, оны шал жеп қоятын көрінеді. Сондықтан бір күні бие сол үйдегі итпен бірге қашып кетеді. Әлгі бие адамның басқан ізінен бес уыс топырақ алып адам жасайды, атын “Құланай Жарқын” деп қояды111 . Бұл — ежелгі мифтегі күн мен түннің ауысуы, таң атуы сияқты мотивтер. Біз айтып өткен Алғадай — Диоскур — Ашвиндердің таза варианты. Тек ертегілік өзгерістердің салдарынан қатты, дәл аспани кейіпкерді (Ай, Күн, Кешкі және Таңғы жұлдыз, Шолпан, т.б.) таба қою қиын. Бірақ осы бағытта ізденуге мүмкіндік бар.
2)Сарай ішіндегі екі арғымақ — екі перінің жаны, жоғарғы ерні төбедегі аралыққа, төменгі ерні табалдырыққа шегеленген. “Ай астындағы Айбарша қыз” ертегісінде де сарайда екі арғымақ байлаулы тұрады. олар да дәуге айналады. дәл осындай байлаулы екі ат тағы бір ертегіде де бар: ақ боз және көк боз аттар, шарт бойынша көк боз атқа тиіспей, ақ бозын алып шығу керек. Жалпы ағайынды немесе қосарланып келетін екі ат бейнесі қазақ фольклорына тән. Мысалы, Қалабай мен Көксал батырлардың, Қазақай мен Шора батырлардың мініс аттары осы ретінде туысқан “екі аттар” болып табылады112 . Қарапайым түсінікпен берсек бұларды аспандағы Ақбоз және Көкбоз жұлдыздары деп қайыра салуға болар еді. Бірақ аттың кейіптеу мысалы қазақ мифологиясының күрделі екендігін көрсетеді. Бұл да ат мифологиясының бір іздену бағыты.
3)Төрт қанатты көк тұлпар, алты қанатты ат, сегіз қанатты құла ат бар113 . Бір қанатын суға, бір қанатын сүтке малып тынығатын қанатты ат114 . Сисе күміс, тышса алтын тастайтын, бір аттағанда айшылық жерді алатын ат. Ол Ералы батырдың аты. Ералы батыр Айхан мен Күнханның қыздарына үйленеді. Екеуінен де алтын айдарлы балалар дүниеге келіп, ай жағынан алтын, күн жағынан күміс діңгек орнатады115. Жарты Төстік батыр Құла аттың көмегімен жалғызкөздіні өлтіреді116 . Көрұғлы өзінің қанатты атын үйге қамап ешкімге көрсетпейді117. Бір адам қара биеге айнала алады. Екінші бір ертегіде Майлықараша деген аяғы жоқ батыр атқа айналып қызды алып қашады. Дәл соған ұқсас ертегіде аяғы жоқ адам арқарға және қара бесті атқа айнала алады екен118 .
Бұл үзінділер де атқа қатысты ертегілік детальдарға мән беру керектігі үшін теріліп беріліп отыр. Ең бастысы, ат мифологиясына көңіл беру керектігіне назар аударту үшін берілді. Осылардың әрқайсысын мифтік тұрғыдан талдайтын болсақ, үлкен дүние шығары сөзсіз. Жеке тұспалдар болғанымен, бұл жерде жалпылама қорытынды тұжырымдамамыз жоқ. Сондықтан оны басқалардың сыбағасы ретінде қалдырамыз.
Қазақтың өңделмеген архаикалық ертегілерінен алынған осы үзінділер — байырғы мифологиялық түсініктердің қарабайырланған (профанацияланған) түрлері. Оларды саралау арқылы қазақ мифологиясының маңызды көрсеткіші — ат мифологиясын зерттеуге алғашқы әрекет жасай бастауға болады. Сырт көзге қарапайым сияқты көрінгенімен, ол барлық фольклорлық материалдарға шолу жасауды, оны түркі және басқа мифтік дәстүрлермен салыстыруды жүзеге асырғаннан кейін ғана “іс бітті” деп айтуға болады. Ал қазір біздің мүмкіндігіміз шектеулі. Сондықтан осы атқа байланысты бір-екі мәселені ғана қарастыра аламыз. Солардың бірі — суын айғырлар түсінігінің тарихы жөне сонымен байланысты “адай” этнонимінің мағынасын мифтік тұрғыдан таныстыру.
Тағы бір үзінді: Алтын жылқылар көлдің астын жайлайды. Бір ертегіде көлден шыққан ат туралы айтылады119 .
Адайдың теңіз жылқылары
Дүлдүл ата — жылқы малының иесі, жылқышылардың пірі, оның бейіті Каспий теңізі жағалауында, Бекдаш кенті маңында жатыр.
Айладыр жұртын Маңғыстаудан бостырған
Түрікпен адай Атақозы батырдың сұсы,
Құнан орыс Лабақ батырдың күші,
Тіл таңбалы күрең атының тұяғының ұшы.
(Халық сөзі)
Осы үш себептің біреуінің күрең атқа, күрең аттың тұяғының ұшына бұйыртуында қандай сыр бар?
Бозашы түбегінің терістік жағалауын маңғыстаулықтар немесе “Ортаеспе” немесе “Керел” деп атайды. Осы бетті қоныстанған қазақтардың кәсібі — дәстүрлі малшылық емес, балық аулап күн көру болған. Бірақ 1950 жылдардың аяғында Бұрыншық мүйісі аймағында аса құпия саналған әскери-әуе базасының ба, әлде бір шағын нысанының ба, әйтеуір бір тылсым сипатты құрылыстың салынуына байланысты Керелде тұратын балықшы әулеттері өлкенің басқа жерлеріне еріксіз көшірілген. Міне, негізінен адайдың беріш руынан шыққан балықшылардың ұрпағы бүгінде Таушықта, Шетпеде, Ақтауда тұрып жатыр. Қойдың майлы құйқасынан “бекіренің бел кеспесін” жоғары қоятын бектеміс шалдары сол заман, теңіз, қызыл балық туралы әңгіме шертеді. Өткен уақыт — жастық шақты аңсау сол уақыт туралы әңгіменің “тығынын ағытады”. Осындай әңгіме-озалдар арасында “теңіз перісі”, “теңіз айғыры” деген адам сеніңкіремейтін аңызды мақұлықтар туралы “көрген-білген естігендер”де кездесіп қалады. Мәселе өтірік пен шындықта немесе сену мен сенбеуде емес. Мәселе — адайлар арасында осындай ғажайып жылқы туралы аңыздардың болуында.
Өлке туралы соңғы он жылда газеттерде жарияланған естеліктерден осы “теңіз айғырына” байланысты екі аңыз үзіндісін кездестірдік. Айтылмаған аңыздар, жазылып алынбаған естеліктер адайлар арасында көп те шығар. Тек қолымызда бары осы екі аңыз ғана. Сондықтан оларды да баяндай кетеміз.
Үстірттің Қарнау деп аталатын тұсында, оның Бозащы түбегіне қараған етек жағында “Әбілтөрткүл”, “Түлкілі Бөкенбай” деген жерлер бер. Бөкенбай — адай аңыздарындағы Маңғыстауды “ашқан” батыр Есенғұлұлы Есектің баласы. Ал Әбіл — Атағозы батырдың баласы көрінеді. Осы екі балаға қатысты аңыздың жарияланған екі варианты бар, бірі — ізбасар Шыртановтікі. Бұл бойынша, Әбіл мен Бөкенбай осы маңда түрікпен жылқыларын айдап әкетіп бара жатқанда садақ оғынан өлген делінеді. Екіншісі — белгілі зерттеуші Әбілхайыр Спановтікі. Мұнда екі баланың аталмыш сор маңында теңіз жылқыларын ұстағаны жөнінде баяндалады120 .
Ал екінші аңыз Ескелді Саназар деген адай байы туралы. “Саназарға аруақты қыдыр үш рет көрініпті” деген сөз де бар. Бірде көрші әлім елінің бір байы Саназардың қызына құда түседі121 . Екі жақ келісілген соң күйеу бала Саназардың ауылына ұрын келеді. Күйеу баланың атының қасиетін білген соң бай ауылдан оқшаулау жерге үй тігіп, сол үйге күйеу баланы атымен бірге кіргізіп, ол үйге рұқсатсыз кіруге, тіпті сығалап қарауға тыйым салады. Шыдамсыздау ауыл келіндерінің бірі “нендей құпия бар екен” деп тесіктен сығалағанда аттың қанатты арғымақ екендігін көріпті. Ал көз тиген ат көп уақыт өтпей өліп қалыпты. Сонда Саназар бай балаға өзінің қанатты тұлпарын беріпті.
Бұл қанатты тұлпардың Саназарға келу тарихы да қызық. Ол бірде он шақты байталын жоғалтып алып, өзі іздеп шығады. Сөйтіп жүргенде бір қарасудың бойынан жоғалғанын іздеп табады. Саназар көңілін бірлеп, дем алып отырса әлгі қарасудан бір суын айғыр шығып, байталдарға артылып жүр екен. Мұны көріп Саназар “суда жүретін ерекше қасиетті бір суын айғыр болады дейтін еді” деп суын айғыр түскен байталдарды ғана ауылына алып қайтады.
Күндердің күнінде байталдардың құлындайтын мерзімі жақындайды. Саназар әдейі өзі бақылап жүріп, оларды аман құлындатып тұқым алу жағын ойластырып жүреді. Байталдар туғанымен, аспаннан келген белгісіз жұмбақ зат келіп құлындарды әкетіп тұрады, Саназар тек біреуінің ғана құлынын аман алып ала алған. Әлгі күйеу балаға берген тұлпар да осы суын айғырдың тұқымы екен”. Міне, теңіз айғырлары деген осындай.
Қазақ ертегілерінде “теңіз жылқылары” туралы түсінік көп емес. Бірақ 5-томдық “Ертегілер” жинағындағы ертегілерде үш рет кездеседі. Жалпы ғажайып ат туралы материалдың молдығына және олардың әлгі үш “теңіздік сюжетпен” астасып жатқанына қарап, қазақта не болмаса қазақ халқын жасауға қатысқан кейбір ежелгі тайпалардың ұрпақтары арасында осы түсініктің тұрақты болғанын көруге болады. Осындай “теңіз жылқысын” жадында сақтағандар ішінде, сірә, адайлар да бар.
Бір ертегіде “алтын жылқылар бір көлдің астын жайлайды екен” делінсе, екінші біреуінде “ханның алып қарақұс алып кеткен алтын құйрықты биесін іздеп келсе, қасында көлден шыққан бір ат түр екен” деген үзінді122 .
Ал үшінші бір деректі “Ертегілер” жинағының 1-томынан табуға болады.
“Ұрғашы құлын есейген соң түсінде суынды көріп ғашық болады. Ретін тауып, жарық айлы түнде теңіз жағасына барады. Сонда теңізден суын шығады. Суын123 — теңіз жылқысы. Өте әдемі, құйрық-жалы жерге сүйретіліп, үстінен тоқтамай су тамшылап тұрады-мыс. Міне, осы екеуінен тұлпар туады дейді”. Бұл аңызды жазып алған Т.Бекқожина. Ал аңызды баяндап берген Ислам Қасымжанұлы деген кісі. Оның айтуынша осындай түсінік Каспий теңізінің жағасында тұратын қазақтардың арасында көп тараған екен. Осы айтулы кісінің руы адай болуы әбден мүмкін. Олай болмағанның өзінде Байұлы руларының біреуінен екендігінде күмән жоқ.
Осындай “су жылқылары” туралы мифтерді В.А. Гордлевский анадолы түріктерінің фольклорында бар екендігін жазып қалдырған. Ол бойынша су айғырының жүні алтын болады, аттың аузында (ұртында) бір жалтыраған тас болады, айғырлар судан жағаға шыққанда тасты бір биіктеу жерге қояды, адамды көрген бойда тастан алып, су астына кіріп ғайып болады124 .
Осындай аңыздар башқұрттарда да бар125. “Ақбозат”, “Қара Юрга”, “Заятудек — Хыухыду” эпостарында осындай жыл-қыдар туралы сюжеттерге елеулі орын берілген. Солардың бірі — башқұрт халқының құрамындағы “баюлы” (байұлы) руының шығу тегі туралы аңыз-эпоста берілген.126 “Күшлек деген жігіт өзінін сұңқарын бір үйір “су жылқысына” айырбастайды. Сөйтіп судан бір үйір жылқы, оларды Қара-жорға тұлпар бастап шығады. Осы тұлпар иесіне қыз әкеліп береді. осы қыздан туған жігіттің балалары “байұлы” руы болып тарапты”.
Башқұрттың “мин” (мең) руы арасындағы аңыз бойынша, жергілікті жылқы тұқымы Акзират көлінің түбінен сол рудың бір батыры алып келген айғырдан тараған деген түсінік бар. Ал башқұрттың бурзян (бериән) руының аңызы бойынша, Шүлген көлінен (“Йылқы сыққан күл” деген аты да бар) бір батыр алып шыққан жылқыларға ие. Су астында өмір сүрген құлыншақ туралы аңыз қалмақтарда да бар127 .
“Шахнама” эпосында Рүстемнің арғымағы Рахш деп аталады, оның аты парсы тілінде “жарық”, “жарқырау” дегенді білдіреді. Рахшты Рүстемнің өзі таңдап алған. “Тұлпар таңдау мен сынау” сияқты мифтік-эпикалық мотив қазақ эпосы мен батырлық ертегісінің тұрақты, жиі кездесетін көрсеткіші. Сондықтан Рахшты таңдау — жалғыз иран эпосының еншісі болып табылмайды. Тек көшпелі қазақ фольклорында сақталмаған сипаттамаларды ерте замандарда-ақ қағазға түсірілсе, көне реңін сақтап отырған басқа халықтар мұрағатынан табуға болады, осыны түсіну керек-ақ.
Рүстемнің өз образы да парсынікі емес, сақтардікі. Оның есімінде парсының “ротастахм” — “богатырь” сөзі емес, түркілік “арыстан” сөзі жатуы әбден мүмкін. Міне, Рүстем-Дастанның арғымағы — Рахш грузин мифологиясында “раши” деген атпен ежелгі мифтік сипатын жақсы сақтаған. Грузия, онымен іргелес Армения және Әзірбайжан б.з. 1-3-ғасырларында дай-парфиялық ықпал аймағында болған территориялар. Осы жерлер дай-массагеттермен, аландармен біртекті делінетін кавказ албандарының өмір сүру ареалы болған. Армян, сондай-ақ грузин мифологиясында осы сақ-массагет дүниесінен қалған сипаттар баршылық. Міне, Раши — грузин мифіндегі ерекше тұлпарлар. Олардың дүниеге келуі де қызғылықты; олар адамның бұлшық етінен шығады, олар жерден өсіп шығады, олар теңізден шығады. Раши-тұлпарлардың үш түрі болады — жер, теңіз, аспан аттары. Жер рашилары қайырымды, көріпкел мен сәуегейлік қасиеттерге ие болса, теңіз рашилары тағы, жабайы, дүлей болады. Батырларға осы аттарды белгілі бір айла-тәсілдерді пайдалана білу арқасында (мысалы, сиқырлы құрықпен) ғана немесе жерлік аттардың көмегімен (бұл, мүмкін дәл қазақтың суын айғырларының жер биелеріне түсуінде шығар) теңіз тұңғиығынан алып шығуына тура келеді128 .
Осындай аттар туралы мифті адыге-черкес фольклоры сақтаған, бірақ осы бір халықтың есімінің өзі де (черкес — шеркеш), фольклорына жалпы шолу да аса күшті түркшік мәдени ықпалдың болғандығын көрсетеді. Яғни черкес-адыгейлер “теңіз айғырлары” туралы мифті ежелгі болғар-байұлдарынан алуы әбден мүмкін129 . Сонымен… “Итам-Итаку деген ғажайып ел (немесе алаңқай) бар. Сол алаңқайда ерекше сұлу аттар жайылып жүреді. Долетміз (Дәулетміс) батыр теңіз астындағы жылқыларды өзінің қара тұлпарының көмегімен шығарып ала алады. Қара тұлпар сөйлейтін ат, ол теңіз жылқыларының басында Джинджиф деген айғыр бар екендігін, тек соны көндіру арқылы басқаларын да судан шығара алатынын, әлгі айғырды қандай тәсіл-айламен ұстауға болатынын айтады және көмектеседі”.
Міне, осылайша “теңіз айғырлары” туралы мифтің таралу ареалын көрсетуге болады. Ол — Каспий теңізінің айнала жағалауындағы халықтар фольклоры. Осылардың ішінде Каспий жағалауының қазақтары, яғни Байұлының рулары, ал оның ішінде адайлар аңызды сақтаған. Башқұрттың “баюлысы” мен қазақтың “байұлысы” бір бастаудан шыққан.
Яғни өте ежелгі мифтік таралу орнының 2000 жыл бойына өзгермеуі таңғаларлық және кейбір ғылыми тұжырымдар жасауға көмек бере алар жағдай.
Теңіз айғырлары туралы мифтік түсініктер ежелгі заман тұңғиығына кетеді.
* * *
Біздің жыл санауымызға дейінгі 2 ғасырда өмір бойы “батыстың аспани арғымағына” мініп, көктегі дүниеге ұшып кетуді аңсап, армандаған қытай (хань) императоры У-ди өзінің елшісі етіп, Чжан Цяньді батыс өлкеге аттандырды. Қытайлар үшін “Батыс өлке” — бүгінгі Қазақстан мен Орта Азия аймағы. Бүгінгі шығыс Түркістан арқылы қырғыз, өзбек, түрікмен жерлерін басып өтіп Дай-Парфия мемлекетінің астанасына жетіп, “Батыс теңіз”деп аталған Каспий теңізінің Дахистан130 тұсынан кейін қайтып Ауған. Пакистан жерінің үстімен өтіп еліне оралған Чжан Цянь Қытайға батыс өлкелер туралы алғашқы мәліметтерді жеткізді. Біздің бүгінгі тарихымыздан усунь-үйсін, кангюй- қанды, яньңай-алан, давань-ферғана, аньси-парфия туралы деректер осы қытай жансызының жазғандарынан қалғандары. Міне, осы Чжан Цянь Қытайға “батыстың теңіз айғырлары” жөніндегі алғашқы мәліметті жеткізуші де болған. Ол жөнінде Шефердің Қытайдың Тан дәуірі туралы көлемді, іргелі еңбегінде әңгіме қозғаған. Оған сөз берсек131 мынадай үзік ойларды келтіруге болады: “Почтенный миф провозглашал коня родственником дракона, близким к таинственным силам воды. Все замечательные кони считались аватарами дракона, а все высокорослые кони, имеевшиеся у китайцев, назывались в древности просто драконами.
На далеком Западе жили замечательные “небесные кони” — “с богатырской статью драконовы свахи”, т.е. кони, стать которых была создана, чтобы нести такие же крылья, как у фантастических западных скакунов — цзюнь, коней — приманивателей и провозвестников драконов. Вот как их описывает Ли Бо:
Коней небесных род начался
В стране Юэчжи в пещерах
На спинах у них как у тигра узор
С драконьими крыльями тело…
“Предание о лошадьях, рожденных из воды, было известно в различных частях Туркестана. Например, в Куче (в 7-в), перед одним из храмов имелось “озеро драконов”. Эти драконы, изменяя свой облик, соединяются с кобылицами. Их потомство — порода диких лошадей трудная для приручения и свирепого нрава. Но потомки этих лошадей-драконов становятся прислушными. Этот рассказ, должно быть, имеет истоки где-то западнее, в иранских странах, где и в изобразительном искусстве, и в мифах крылатые кони были хорошо известны132 . Даже длинноногие и поджарые лошади “таджиков” (даши), т.е. арабов, считались рожденными от соединения драконов с кобылицами на берегах Моря”. Во времена У-ди божественных лошадей — “потеющих кровью” коней133 славившихся и на Востоке, и на Западе, и находившихся в родстве с нисейскими (ниссейсими) конями134, которых выращивали для персидских царей в Мидди — китайцы помещали на Яксарте, в Фергане.
Зоологическое определение этих чудо-коней остался невыясненным. Они описывались одним авторитетным специалистом как “арианские кони” — крупная и сильная порода, известная в древности в прикаспийских областях. Вероятно, их потомков можно распознать в современных туркменских конях”. Бүгінгі “ақалтеке” тұқымы баяғыдай (ниса немесе ариан) жылқысының сипатын көбірек сақтаған. Ал “адай жылқысының” қанында дай тұлпарының гені бар ма, жоқ па? Ол жағы белгісіз.
Теңіз жылқысының мифтік табиғаты
Каспий теңізі төңірегінде қалыптасқан “теңіз жылқысы” мифінің мәдени-этникалық иелері жөніндегі пікір әзірге біреу. Бұл бойынша осы мифтің “авторлары” — үндіирандықтар, яғни “ресми арийлар” болып табылады. Үндіирандық мифологияның қағаз бетінде сақталуы және кейінгі діни, мәдени ұғымдарда кеңінен пайдаланылуы, ең бастысы — отырықшы, заманына сай дамыған парсы, үнді қоғамдарында осындай түсініктерді сақтау мүмкіндігінің жоғары болуы аталмыш пікірді батыс мифолог-мамандарының, иранистері мен үндітанушьшарының, тіл және тарих білгірлерінің бір ауыздан айтуын қамтамасыз етті. Ал оған қарама-қарсы пікір — мифтің түркітектілігі кейбір жеке кісілердің жорамалы деңгейінен аспай қалды. Жалпы түркі мифология мектебінің дамымай қалуы (мұндай ғылыми бағыт түркі тілдерінде сөйлейтін 40 халықтың бірде-біреуінде әлі жоқ деп сенімді түрде айтуға болады) бірінші “арийлық” пікірді баянды етті. Әрине, осы мифтің түркілігі не ирандығы жалпы мәдениетке, оның ішінде қазақ мәдениетіне айтарлықтай ықпал етпейді. Мәдениетке оның қандай, қалай, кімдікі екендігі бәрібір. Сондықтан қолда бар “теңіз жылқысының” мифтік табиғатымен және оның кейбір белгілі сипаттарымен таныс болғанның қазақ оқырманына артықтығы болмас.
Үндіиран мифологиясы Апам Напат деген мифтік кейіпкерді сақтаған. Арийлардың от Құдайы Агнидің тәңіртекті тұлпары осылайша аталған, ол “су баласы” деп аударылады. Үндіарий және иран мифологиясы оның екі түрлі сипаттық вариантын дамытқан.
Апам Напат (“сын вод”) — в ведийской мифологии божество, связанное с водой и огнем. Занимает второстепенное место в пантеоне. Он — золотой, блестящий, он одет в молнию, возник из золотого лона, растет в укрытии, живет в высочайщем месте. В то же время Апам Напат “сын вод”, окружен ими, оплодотворяет их, связан с реками (Синдху и др.), дарует сладкие воды; жир — его еда; он сходит на землю и порождает все существа. Показательна связь Апам Напата с Аджа Экападом. Ахи Будхньей и др; сравните также мотив золотого яйца, зародыша (солнца).
Апам Напат (авест. “потомок воды”, “отпрыск воды”, в иранской мифологии один из ахуров. дух воды. Представление об Апам-Напате восходит к эпохе индоаранской общности. С того же времени сохраняется представление об огненной природе Апам Напата как о персонификации грозовой молнии, неразрывно связанной с водной стихией. В “Яште” сохранились фрагменты древних мифов о том, как Апам Напат укрыл фарн в глубинах озера Ворукаша от дракона Ажи-Дахака. Там же сообщается, что Апам Напат создал человеческий род135 .
Келтірілген екі анықтамалық мақаладағы “эпоха индоиранской общности” деген уақыттық кезең ежелгі үндіиран тайпаларының Қазақстан мен Орта Азияда бірге тұрып немесе Орыс далаларында бірге тұрып аражігі ажырай қоймаған кезі. Бұл — тарихи тұрғыдан аса күңгірт заман, түркі тілінің қалыптасу уақыты да жері де осы арийлармен бірге (не қатар көршілес, не бір аймақта) болу ықтималдылығын ескерсек, осы дәуір түркітану үшін де керекті болмақ. Әлгі Апам-Напаттың бойынан әлі жинақталып, жүйеленбеген қазақ ертегілеріндегі кейбір мифтік сипаттар мен сюжеттерді көргендей боламыз. Бұл, біріншіден, әлгі қазақы-адайлық теңіз айғырлары сипаты. Екінші, “күнге қарап буаз болып, айға қарап құлындайтын аттар”, “сисе күміс, тышса алтын тастап, аттағаны алты айлық жол болатын аттар”, “алтын басты, күміс құйрықты (немесе керісінше), туған сайын алып қарақұс не бұлт алып кететін құлындар”, “қанатты аттар”, “адам баласы — Құланайжарқын батырды саз балшықтан жасаған ат”, “сөйлейтін, іс жүзінде батырдың егізі рөліндегі тұлпарлар”, “атты сойып, денесінен ғаламды жасау”, “адамға айналатын, дәуге айналатын аттар”, “бурыл атты сойғанда ішінен қыздың дүниеге келуі” сияқты айқын мифтік сюжеттер — қазақ ертегісінде мол. Осылардың бәріне комплексті түрде ғылыми талдау жасағанда “арийлық әлгі Апам Напат” бейнесін қазақ түсінігі арқылы өз мифологиямызда болғанын реконструкциялауға болады. Және осындай түсініктер туралы “осылар арийлық емес, прототүркілік болып шығып жүрсе ше?” деген жеңілтек ойлар да туындайды.
Қазақ ертегілерінің материалдары бойынша, мифтік реконструкция жасауға толық мүмкіндік бар. Тек әр ертегідегі жеке сөзді, сөз тіркесін және сөйлемді мифтік сюжеттік, тілдік, этнографиялық, тарихи тұрғыдан бірнеше сапалық деңгейде талдауға тура келеді, ал бұл — бір сөзді не мифтік образды дәлелді етіп көрсету үшін ұзын-сонар, адамды жалықтырар және бірден құлаққа сіңе қоймайтын түсініксіз әңгіме айтуға тура келеді деген сөз. Оған біздің кітапшамыздың тақырыбы (адайлар мен теңіз айғырлары) мен көлемі шақ келмейді. Авторда осы мәселелер жөнінде ізденіс нәтижелері бар. Бірақ әзірге “бұл қазақта да бар, болуы ықтимал” деген сөзбен тоқтамақпыз.
Теңіз жылқылары туралы шолу жасай отырып, біз тағы бір мәселе “адай” этнонимінің (патронимінің) этимологиясына тірелеміз. “Адай” сөзінің мәні, сірә, осы “тай” — “жас жылқы”, “тай” — “теңіз жылқысы” дегенге саяды. Жалпы адайға қатысты “тай”-негізді сөздер баршылық. Мысалы, Адайдың шежірелік әкесінің аты Елтай, адайдың сегіз арысының бірі — Шыбынтай (Балықшы), мифтік образ — Алғадай сөзі де адаймен түбірлес. Ал адайлар арасында сақталып, бүгінгі күнге жеткен, Мұрын жырау жырлаған “Қырымның қырық батыры” жырлар циклінің негізгі “баба – батырының” есімі — Алатайлы (Алатайұлы) Аңшыбай. Міне, осы есімдерді өзара ұшатастыра, жалпықазақтық осыларға ұқсас сөздерді қоса тарихи-салыстыру, лингвистикалық талдау жүргізгенде адай есімінің “тай” (дай) сөзімен түсіндірілуін дұрыс деп қабылдауға болады. Айтылған әңгімелерден шығатын мән-мағыналардың тізбегі мынадай болмақ. “Теңіз жылқысы” туралы түсінік мифтік бастапқы су және отпен, сондай-ақ айдаһармен байланысты. Су жылқысы мен су айдаһары (су жыланы) мифтік тұрғыда біртектес образдар. Сірә, қытай дерекетерінде сақталған “судан туған жылқы-айдаһарлар” образы тек қытай мифінің қиялы емес, ортаазиялық түсініктердің қытай “топырағында” көрініс табуы болар. Әрине, су — жылан — айдаһар — жылқы (“жылқы” мен “жылан” сөзінің түбірлестігі) мағыналық тізбегі және осымен қатарласа “су-ана — жылан-ана” тізбегінде “дай” этнонимінің де, оның бүгінгі сөздік “жалғасы” – “адай” патронимінің де мағынасы жасырынып жатыр. Оны түсіндірудің “рушылдық-пендешілдік” тұрғыдан маңызы бар. Бірақ осы пендешіліктен басқа жалпы танымдық маңызы бар екендігін де, осы “маңыздылықтың пендешіліктен де жоғарырақ” екендігін де әсте ұмытпаған жөн.
Адай сөзінің көне мағынасы туралы
Қазақ тарихшыларының бір бөлігі адай этнонимін ежелгі дай этнонимінің бүгінгі сақталу нұсқасы ретінде қарастырады. Аты бірдің тегі де бір болар деген тұжырыммен адайларды сол баяғыдай тайпасынан қалған көненің көзі, бүгінгі ұрпағы деп есептейді. Әрине, мұндай тұжырым нақты ғылыми дәлелдеуден гөрі сыртқы есімдік ұқсастыққа негізделген. Бірақ біз осы ұқсастықтың тегін емес екендігіне ден қоя отырып, кейбір тарихи-салыстыру әрекеттері арқылы “адай — ежелгі дайлардың ұрпағы” деген анықтаманың дұрыстығын көрсете аламыз, бұл ұқсастықтар туралы әңгіме алда. Әзірге “адай”, дұрысы “дай” сөзінің этимологиясын түсіндіруге тырыспақпыз. Сонымен, Адай есімінің сыры неде?
“Дай” сөзінің сырын түсіну үшін әуелі керекті бағыттарды анықтап алуымыз қажет. Бұл бағыттар тарихи-тілдік сапада топтастырылады. Бірінші бағыт — аталмыш сөзді қазақ және жалпы түркі тілі, мәдениеті мен этнографиясы аясында түсіндіру. Екіншісі — “дай” этнонимін ежелгі сақ-массагет дәуірі тарихының аясында грек-рим, иран, үнді тарихи деректері мен мифологиясының тілі арқылы түсіндіру. Міне, осы екі бағыт арқылы түсіндірілген сөздің ортақ ұқсас сипаты ежелгі мағынаны беруі тиіс. Бұл біздің пікіріміз болмақ.
Қазақ тілінде “дай” сөзінің бір ықтимал варианты “тай”. Ал бұл сөзді бүгінгі қазақ тілі “тай — жылқы малының бір жастан үш жасқа дейінгі түрі, яғни жігіттігі” деп түсіндіреді. Жақсы, солай-ақ болсын, ал түйе малындағы “тайлақ”, сиыр малындағы “тайынша” ше? Олар да өз кезегінде түйе мен сиырлын “жігітшіктері” болып тұр. Осылардың қатарына қазақ ат қою дәстүріндегі “ат есімдерді” — Алатайлы Аңшыбайды, Елтайлы Адайды, Естайлы Берішті, көптеген Құлатай, Ақтай, Қаратай, Саралтай, Нұртайларды, ең ақыры Тайманды да қосуға болар еді. Қазақ өз баласына ат қойғанда “ат-есімнен” тек “тайды”, кейде “құлынды”, “дөненді” ғана таңдайды136 . Ал атқа байланысты мол қазақ сөздік қоры бұл мәселеде пайдаға жаратылмайды. Міне, осы есімдер ішінен үш мақұлық пен бір адамға байланысты төрт есім сұрыпталып шықты, ол — тайман, тай, тайлақ, тайынша. Осы төрт сөзге ортақ түбір — “тайға” берілген мағынаның ортақ болар жері — уақыт мәселесі. Тай — жастық шақ, балалық пен кәріліктің ортасы. Ертегі-эпостық Алғадай, Елтай, Алатайлы Аңшыбай сияқты “тайлар-адамдар” тек “жас жігіт” бейнесінде суреттеледі. Ал мифтік таным осы уақытты үшке бөледі — бала — жігіт — шал уақыт тізбегі — ғалам дамуының да, адамзат дамуының да тізбегі болып табылады. Ертегілердегі “қотыр тайға ер салғанда бестіге, артынан арғымаққа айналу” сюжеті мифтік деңгейде жабайы аң — жылқыны қолға үйрету сияқты өркениеттік атынан бастап жабайы, тағы адамзат тобырының (тайлардың) өркениетті арғымақтарға айналу процесін көрсетеді137 . Жалпы “адам-жылқы” тақырыбын мифтік-философиялық деңгейде жалғастыра беруге болады. Ал біз тақырыбымыз — “дай” этимологиясына ораламыз.
Әлгі төрт сөз — тай, тайман, тайлақ, тайыншаға ортақ түбірдің тағы бір мағынасы — “тіршілік иесі”, яғни “тай —тіршілік иесі, мақұлық” дегенді білдіретін сөз. Енді осы төрт сөзді мифтік ғалам моделінің талабына сай орналастырып көрелік:
| Есідер | Ғалам моделіндегі дүниелерге сәйкестігі | Уақытқа сәйкестігі | Тіршілік иесі ретіндегі сипаты |
| Тай [жылқы] | Жоғары, аспан дүниесі | Жас жылқы | Тірі пенде |
| Тай-Ман адам | Орта, жер дүниесі | Жас Адам | Тірі пенде |
| Тайынша [сиыр] | Төменгі, су дүниесі | Жас сиыр | Тірі пенде |
| Тайлақ [түйе] | Алғашқы үшеуінің біріккен формасы немесе алғашқы дүние, протокосмос | Жас түйе, бірақ осы қатарада 4 сөзді “жалпы тіршілік иелерін жастық дәуірі” деуге болады | Тірі пенде, осы қатарда Адам, жылқы, сиыр, түйе сипаты біріктіріледі. Яғни құбыжық, айдаһар бейнесі шығады |
Осындай “орнын табудан” көретініміз: ежелгі замандағы бабаларымыздың “тай” сөзіне басқа мағына бергендігі.
Тай — алғашқы болмаса да, орта уақыттың тіршілік иелері, тіршіліктің жастық шағы, алтын ғасыры. Сонымен бірге “тай” жылқы да, адам да, сиыр да, түйе де емес, ең алдымен осылардың барлығының ата-анасы болған ежелгі мақұлық, оны хроникалық пенде дейміз бе, айдаһар дейміз бе, құбыжық дейміз бе? Ол ретіне қарай таңдалар нәрсе.
