Ит пен қасқыр бүгінгі қазақтың реалды мифологиялық түсініктерінде елеулі рөл атқармаса да, қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінде, танымында ерекше орынға ие болған, көне түркілік заманда аса маңызды мифтік бейне болған мақұлықтардың қатарына жатады. Этнография деректерін, фольклорлық-әдеби мәтіндерді мифологиялық тұрғыдан реконструкциялау барысында арғықазақ мифологиясындағы “ит культі” және “қасқыр культі” комплексінің болғандығын көрсетуге болады.
Иттің де, қасқырдың да мифтік бейнелері бастапқы ортақ бейне – ілкі жыртқыш бейнесінен өрбіп шыққан. Иттің қолға үйретілуі оның қосымша, қасқырда жоқ мифтік-функциялық сипаттарға ие болуына мүмкіндік берді. Міне, сондықтан да ит пен қасқырды типологиялық деңгейде бірін-бірі алмастыра алатын кейіпкерлер деп те, бір-біріне ұқсамайтын, өзіндік болмысы бар кейіпкерлер деп те қарастыруға болады. Қазақтағы “иттің иесі, бөрінің тәңірі бар” деген астарлы анықтаманың ар жағында нақ осындай байырғы болмыс келтірімдері жатқан сықылды.
Ит – адамзаттың қолға үйреткен ең алғашқы мақұлығы (ит – қолға үйретілген қасқыр), мұндай үйретілу уақыты ретінде зерттеушілер мезолит (б.з.д. 13-7 мыңжылдықтар) ғасырын көрсетеді. Дегенмен аңшылардың итті көрсетілген уақыттан бұрынырақ та қолға үйретуін жоққа шығаруға болмайды. Қалай болғанда да, иттің мифтік бейнесін дұрыс түсіну үшін ең алдымен тас ғасырының аңшылық өміріне байланысты қалыптасқан мифологиялық келтірімдерді де түсіне білген жөн.
Иттің мифтік бейнесі
“Ит” (іт) сөзі, менің шамалауымша, дей-түркілік “іңт/ інгт” немесе “ңіңт/нгінгт” праформасынан өрбіп шыққан байырғы сөздің табулану (атын атауға тыйым салу) барысында түпнұсқа есімді ықшамдап, қысқартып айтудан шыққан. Мен табулаудың осындай да жолының (әдісінің) болатындығын “Ай” сөзінің “Ңаң/нганг” праформасынан шыққандығын дәйектеу барысында атап көрсеткен болатынмын; яғни табулау кезінде құрметтелген бейненің есімін басқа сөздермен алмастыруға да, түпкі есімінің алдыңғы немесе артқы буындарын дербес атау ретінде де қолдануға болады. Иттің есімінің әлгі праформалардан шыққандығы оның бейнесін де абақ таңбалық нүктемен, оның ар жағында Ілкі Төрмен, кіндікпен байланысты етеді. Иттің мифтік бейнесінің қалыптасуы көне тас ғасырының (палеолит) аңшы адамының итті пайдалануына байланысты. Аңшының тұрағын күзететін және аң аулауға (іздеуге, із кесуге, соңына түсуге, ұстауға) көмектесетін мақұлық болған иттің қабілеттері мен функциялары оның мифтік бейнесін қалыптастыруға негіз болды.
1. Ит – естігіш (саққұлақ) және сергек, таптырмайтын күзетші. Сондықтан да оның бейнесі Ілкі Төрдің еркін (доктринасын) күзетуші, қорушы бейнесіне айналды.
2. Ит – із кесуші, иісшіл, адастырмай жол табушы. Сондықтан да оның бейнесі Ілкі Төрдің еркін (доктринасын) адамзатқа жеткізуші, сондай-ақ Ілкі Төрге барар жолды адамзатқа көрсетуші, инициациялық сынақтағы кеңесші, жол көрсетуші, бастаушы, жетекші функцияларына ие болды.
Бұл тұрғыдан алғанда, ит – Ілкі Төрдің басты жануарлық символы, символдардың ішіндегі көрнектісі болып шығады. Міне, сондықтан да оның атауының “іңт/інгт” немесе “ңіңт/ нгінгт” праформасынан өрбіп шыққандығын, “ит” сөзі “жет”, “жеті”, “жүнт”, “өңт”, т. б. сол сияқты, ортақ праформадан өрбіген ұғымдардың қатарынан орын алуын қисынды, дәйекті, сенімді деп есептеу керек.
Аталмыш “ілкі төрлік” функциялар (қору/күзету, жеткізу, жол көрсету) ит бейнесінің басқа да ілкі төрлік сипаттарының қалыптасуына, сол сипаттардың кейінгі мифтік сипаттарға айналуына жол ашады.
– Ит – Ілкі Төрдің, Нұрдың шашуының “тірі” (мақұлықтық) келбеттенуі болып шығады. Яғни Ілкі Төрдің қайнар көзінің өзі ит кейпінде кескінделе алатын болған. Кейінірек, бұл келтірімнің негізінде “ит-жан”, яғни “жан ит кейпінде болады” деген қарабайыр мифтік түсінік қалыптасты.
– Сондай-ақ осы келтірім негізінде “Ит – Рухтың келбеті” деген түсінік те қалыптасты.
– “Ит” сөзінің этимологиялық деңгейде нүкте атауынан шығуы, иттің Ілкі Төрдің келбеттенуі болуы оны: а) жаратушы, ә) жаратушының көмекшісі, б) тудырушы құрсақ немесе ана (ата), в) ұрпақ етіп шығарды; ит тотемизмінің қайнар көзі де осында жатыр.
– Сондай-ақ иттің нүктелік, таңбалық орны оны басқа да жануарлық символдармен (құс, жылан, ат, т.б.) семантикалық деңгейде сабақтасуына жол ашты, нәтижесінде ит бейнесінің құспен, жыланмен, т.б. мақұлықтардың келбеттерімен араласқан құбыжықтық (тератологиялық) кескіні қалыптасты.
Енді осылардың қарабайырланған мифтік мысалдарын жеке-жеке қарастырып көруге болады.
Иткөйлек
Қазақта “иткөйлек” деген ғұрып бар. Осындай ғұрыптың татарларда, ноғайларда да, қырғыздарда да бар екендігін білеміз, соған қарап осы түсініктерді жалпы түркілік (немесе жалпы қыпшақ-бұлғарлық) деп есептеуге негіз бар. “Иткөйлектің” (итжейденің) бүгінгі болмысы мынадай.
“Нәресте дүниеге келгеннен кейін қырық күн өткен соң “қырқынан шығарылады”. Баланы “қырқынан шығару” үшін әйелдер жиналып, үлкен тегешке 40 қасық су құйып, теңгелер салынған суға нәрестені шомылдырады, содан соң қарын шашы (іштен туған кезде бар шаш)139 мен тырнағы алынады. Осы уақытқа дейін, яғни қырқынан шыққанша киген итжейдесіне түрлі тәтті-дәмділер түйеді де, бір иттің мойнына байлап қоя береді. Оны ауыл балалары қуып жетіп, ұстаған соң иткөйлекке түйілгенді бөліп алады. Иткөйлекті баласы жоқ келіншектер ырым қылып алатын да дәстүр бар”140.
Иткөйлектің мифологиялық астары мынадай: дүниеге келген нәресте қырқынан шыққанға шейін “ол әлі туған жоқ, әлі о дүниеде өмір сүруде” деп түсінілген. 40 күн болғанда нәресте “шынымен де туады, бұл дүниеге келеді”. Осы ғұрыпқа “иттің” қатыстырылуы жайдан-жай емес, өйткені: а) ит – әлі тумаған адам жанының тұлғалануы; ә) ит – о дүниелік күзетші; б) ит – өлген адамның жанының кейпі. Нәрестенің дүниеге келгеннен бастан киген көйлегінің “иттің көйлегі” деп аталуы да, осы көйлектің ит мойнына байлануы да осы бір-бірінен айырып алғысыз үш түсініктің этнографиялық көрінісі болып табылады.
