Ес білгелі көріп келе жатқан түнгі аспанның шырақтары, олардың қозғалысы адамзат бақылауының, ой машығының, тәжірибе жинақтауының қайнар көзі болған аспан, ең алдымен, түнгі аспан – адамзат танымының әліппесі мен зертханасы іспетті. Жұлдыздар, жалпы аспан шырақтары адамзат өмірінде ежелден-ақ ерекше рөл атқарып келеді, сондықтан аспан шырақтарының кез келген халықтың мифологиясының негізгі нысанына айналғанына таңғалмаймыз. Ұзақ уақытқа созылған тәжірибе барысында жұлдыздарға, планеталарға, аспанның басқа да денелері мен құбылыстарына қатысты мифтік түсініктер (понятия) мен келтірімдер (представления) қалыптасты. Міне, осындай аспан шырақтары жөніндегі мифтерді зерттеушілер “жұлдыздық (аспандық) мифология” (немесе “астралдық мифология”) деген салаға топтастырылып жүр.
Аспан мифологиясының өзі үш салаға бөлінеді:
1.Жұлдызбойлы мифология (астралдық мифология). Ол жұлдыздар, шоқжұлдыздар, планеталар туралы мифтік түсініктердің жиынтығын құрайды. Бойлы – көне қазақ тілінде “бір тектің, рудың, атаның баласы, ұрпағы” дегенді білдіреді (мәселен, Қарғабойлы Қазтуған – Қарға руынан (тегінен) шыққан Қазтуған, Қарғаның ұлы Қазтуған), сондықтан осы ұғымға “бір нысанмен байланысты мәселелер жиынтығы” (бір нысаннан өрбіген түсініктер жиынтығы) деген сипат бере отырып қолданғанды жөн көремін.
2.Күнбойлы мифология (солярлық мифология). Басты тұлғасы Күн болып есептелетін мифтік түсініктер жиынтығы.
3.Айбойлы мифология (лунарлық мифология). Басты тұлғасы Ай болып есептелетін мифтік түсініктердің жиынтығы.
Осы үш саланың мифтері бір-бірімен астасып, байланысып жатады. Сондықтан менің жағдайымда (қазаққа қатысты азын-аулақ мифтік материалдарға ғана ие болып отырған) осындай мифтерді жеке-жеке емес, бір ауқымда топтастырып қарастырғанды жөн деп есептеймін.
Арғықазаққа қатысты тарихи ақпарат. “Арғықазақтар” деп мен, бүгінгі қазақтың ұлт болып қалыптасуына қандай да бір мөлшерде үлестерін қосқан, әр заманда, әр кеңістікте өмір сүрген ежелгі жұрттарды атаймын. Олардың аспани мифтік келтірімдері туралы азын-аулақ мәлімет көне құжаттардың бетінде хатталып қалған.
Ежелгі шығыс далалық көшпелілердің бірі – дунхулардың ұрпағы – ухуәндер (б.з.д. 2 ғасырдағы) туралы мәлімет мынадай: “Жылдың төрт мезгілін құс пен аңның тууына қарай анықтайды. Аруақты ардақ тұтады, Көкке, жерге, Айға, жұлдыздарға және тірісінде ерлігімен даңқы шыққан ел ағаларына арнап құрбандық (құрбандыққа өгіз бен қой) шалады”1. Осындай жалпылама, нақтылығы жоқ мәліметті тарихшыларымыз тек қана осы ухуэндерге ғана емес, сақтарға да, сарматтарға да, олардан бұрынғы андроновтықтарға да, кейінгілерге қатысты да қолдана береді. Тек “жұлдыздарға” дегеннің нақты қандай жұлдыз, шоқжұлдыз, планета екендігін көрсету жағына қиналып жатпайды. Осындай еш дерегі жоқ мәліметті Африканың, Американың, Австралияның, Сібірдің ежелгі халықтарына қатысты қолдана беруге болады, өйткені осындай қисын айту үшін пәлендей тарихшы болудың да қажеттілігі шамалы, кез келген зерделі адам осындай қисынға қарапайым логикамен де бара алады ғой.
Айдала – Ен дала – Ан кеңістігі. Жұлдыздар – ежелгі адамның санасынан берік орын алған нысандар, ал олардың кейбіреуіне ерекше мән беріліп, олардың көрінуін, көрінбей кетуін, қозғалысын адам өміріне, табиғат құбылыстарына ұштастырудың мыңдаған жылдық тәжірибесі нәтижесінде аспан мифологиясы мен аспани-күнтізбелік түсініктер мен есептеулер жүйесі қалыптасты. Адам қарусыз көзбен (яғни жай, құралсыз көзбен) бір мезгілде 2,5 мыңдай жұлдызды көре алады екен. Олардың көпшілігі – құс жолы жолағының маңайындағы жұлдыздар.
“Жұлдызды аспан” деп жерден қарағанда түнгі аспаннан көрінетін жұлдыздардың жиынтығын атайды. Бергі қазақ үшін түнгі аспан – “ен дала” немесе “айдала” деп аталған, бұл сөздердің ар жағында “ан” немесе “аң/анг” ұғымы жатқаны ойымызға келіп көрді ме? Бүгінгі қазақ тіліндегі “айдала”, “ен дала” сөзі “адам мекендемейтін, жырақтағы ашық та тегіс кеңістік, дала” дегенді білдіреді. Бірақ бұл – праформа емес, кейінгі, туынды мағыналардың бірі ғана. Сөздердің сыры мүлде басқаша түсініктерді көрсетеді.
“Дала” сөзі – дей-түркілік “таң/танг” праформасының “тан” > “тал” болып өзгеруінен шыққан, бірақ “тал” сөзінің “дала” болып өзгеруін ортағасырлық моңғол тілімен байланыстырамыз. “Дала” сөзі, өзінің түпнұсқасы болған дей-түркілік “таң/танг” сөзі сияқты “мұхит, теңіз, шексіз кеңістік” дегенді білдіреді, арғы мағынасы “аспан кеңістігі, ғалам мұхиты” дегенге алып барады.
Ал “ай” және “ен” сөздерінің праформасы – “Аң” немесе “Анг”. Бұл сөз де “аспан” дегенді білдіреді; шумер мифологиясындағы Ан -“аспан тәңіриесі”. Осы мифтік сипат пен сөздік мағына финн-угор тілді халықтардың дәстүрінде де сақталған. Мәселен, коми мифологиясындағы Ен – “аспан” және “аспан тәңіриесі”. Осылардың қатарына удмурттық “Инмар” деген аспандық тәңіриенің есімін де жатқызуға болады.2
“Аң” немесе “Анг” – аса маңызды ұғым. Нақ осы сөздің дыбыстық өзгерісінен:
1.Семит тілдеріндегі бастапқыда “күшті”, “құдіретті” деген мағынаға ие болып, кейіннен “құдай” деген жалпы атауға айналған делінетін “ил” негізді ұғым (угариттерде – “ил”, “илим”, финикиялықтарда – “эл”, “элим”, ивритше – “эл”, “эло- ах”, “элохим”, т.б.) пайда болған. Бүгінгі мұсылман қазақтың “Алла тағала” дейтін құдіретті Құдайдың есімі, оның араб тіліндегі “алла”, “илла”, “улла” сияқты айтылу нұсқаларымен бірге осы ілкі түбірден өрбіп шыққан.
2.Финн-угор тілдеріндегі Ен мен Инмардың қатарына Ильмариненді де (Илмайлине де, Ильмоилинне) жатқызуға болады; осылардағы “ен”, “ин”, “ил”, “иль” негіздері де осы “аң/анг” праформасынан шыққан.
3.Қазақ тіліндегі “ал” сөзі де осы праформадан шыққан; қазақ әңгімені жалғастырар немесе аяқтар кезінде тыңдаушылардың назарын өзіне аудара түсу үшін “ал” деген сөзді әңгімесінің басына қояды (“ал, кәне”, “ал, енді”, “ал, сонымен”, “ал, кеттік”, т.б.), бірақ ол осы сөзді айту арқылы, ең ежелгі тәңіриенің атын атап, шақырып тұрғанын сезбейді де, өйткені “аң/анг” праформасынан өрбіген “ал” сөзі мыңдаған жыл ішінде жай ғана одағай типті сөз табына айналып кеткен.
4.Қазақ (түркі) тіліндегі “алғашқы”, “алға”, “ілгері”, “ілкі” деген сөздердің “ал” және “іл” компоненттері де осы “аң/анг” праформасынан шыққан.
5.Қазақ тіліндегі “ең” сөзі (“ең бірінші”, “ең ескі”, “ең көне”, “ең үлкен”, “ең кіші”, т.б.) де осы праформадан шыққан. Осы қатарға саха-якут тіліндегі “бірінші”, “бастапқы, алғашқы” деген мағына беретін “ан” (Ан арғыл, Ан дархан тойон, Ан дархан хотун, т.б.) сөзін де қосуға болады.
Көріп отырғандарыңыздай, “аң/анг” праформасы – дей-түркі тілінікі, яғни шумерлік, семиттік, финн-угорлық келтірілген ұғымдардың сөздік негізін жасаушылар – ең бері дегенде б.з.д. 6-5 мыңжылдықтармен нақтыланатын дей-түркілер болып табылады.
“Аң/анг” сөзінің өзі “ң/нг” праформасынан, яғни абақ таңбаның, абақ таңбадағы кіндік нүктенің атауынан шыққан. Бірақ абақ таңбаның өзі талай-талай сөзді “оқуға” арналған қалыпқа, матрицаға айналып кеткендіктен, “анг” сөзінің абақ таңбадағы орнының өзгерулерінің қандай ретпен өткендігін тап басып көрсете алмаймын.
Ай, Күн, жұлдыздар туралы мифтік түсініктер қай уақытта болса да бір мезгілде пайда болған, өйткені палеолиттің адамының да, барлық уақыттағыдай, өз тіршілігінде күндіз -Күнді, түнде – Ай мен жұлдыздарды бақылауға мүмкіндігі бар болған еді. Тек бір мезгілде пайда болғанымен Ай, Күн, жұлдыздар туралы мифтердің әрқайсысының даму қарқыны, замандық маңызы, танымдық маңызының бағалануы түрліше болды.
Ай – палеолит, жалпы тас ғасырының адам танымының аса маңызды нысаны, ол ежелгі адамдардың мифтік комплексінде ұзақ уақыт бойына үстемдік құрды. Бұл- Ай культінің заманы. Сонымен қатар осы Ай культінің алдында Жұлдыз (Кіндік жұлдыз) культінің болу мүмкіндігін де қарастырып көрген жөн сияқты.
Күн – палеолитте екінші қатардағы мифтік нысан ретінде ұзақ уақыт бойына өмір сүріп, неолиттің соңына таман ғана өзінің маңызын арттыра берді. Тек энеолит және қола ғасырында (б.з.д. 3-2 мыңж.) ғана Күн Аймен теңесіп қана қоймай, оның алдына шығып, жетекші мифтік нысандардың біріне айналды. Бұл кезеңді – Күн культінің заманы деп есептеуге болады.
Ай культінің орнына Күн культінің келуі – алдыңғы культтің мүлде жойылуын көрсетпейді. Жалпы, мифологияда іс жүзінде ештеңе де жойылмайды. Тек нысандардың маңыздылық дәрежесі ғана өзгереді. Нәтижесінде әрбір кейінгі, жаңа заман мифологиялық комплексі міндетті түрде өзінің алдындағы уақыттардың мифтік комплекстерінің сарқыншақтарын (қабатын немесе субстратын) сақтап отырады (сондықтан мифтерді көп қабықты жуамен салыстыруға болар еді).
Жекелеген жұлдыздар да өздерінің маңызының артуы және кемуі дәурендерін басынан өткізді. Дегенмен, жалпы алғандағы жұлдыздар туралы мифтер Ай мен Күнге қарағанда салыстырмалы түрде бірқалыпты, бір ырғақпен дамып отырған. Жұлдыздар – барлық уақыттарда да екінші дәрежелі мифтік нысандар қатарына жатты, тек олардың кейбіреулері ғана елеулі культтік маңызға ие болды және де олардың дамуы, Ай мен Күн туралы түсініктерге тікелей тәуелді еді.
Аспандық мифология – кез келген халықтың мифологиясының ажырамас бөлігін (қабатын) құрайды. Ол мифологияның басқа да қабаттарының барлығымен сан қилы байланыста ұстасып жатады. Сондықтан да “аспандық мифология” деген топтастырудың өзі шартты болып келеді, өйткені осы саланы қарастырғанда басқа да мифтік салаларды қоса қабат қарастыруға тура келеді.
Шоқжұлдыз. Адамдар бағыт-бағдар жасауға ыңғайлы болу үшін бір-біріне жақын орналасқан жұлдыздарды топтастырып, жұлдыздардың өзара орналасу тұрпатына қарай әртүрлі атаулармен атаған. Халық дәстүрі топтастырылған жұлдызды да “жұлдыз” деп атайды, ал мұндай жұлдыздар тобын жалғыз жұлдызбен шатастырмау үшін ғылыми әдебиетте “шоқжұлдыз” деп атау қалыптасқан.
Жұлдыздарды шоқжұлдыздарға топтастыру дәстүрі ежелгі замандарда басталған. Бүгінгі күні шоқжұлдыздарды топтастырудың халықаралық жүйесі бар. Осылайша жұлдызды аспанның көрінетін жұлдыздары 88 шоқжұлдызға бөлінген. Жұлдыздар мен шоқжұлдыздар атаулары негізінен грек-римдік ономастикаға негізделген. Ал қазақ жады ішінара болса да бірнеше төл шоқжұлдыз атауларын сақтай алған.
Шоқжұлдыздарды топтастырудың үш тарихи кезеңін көрсетуге болады.
Ілкі кезең – гиперборейлік заман.
Бірінші кезең – ежелгі аңшылық, балықшылық, терімшілік заманы.
Екінші кезең – егіншілік пен малшылық заманы.
Үшінші кезең – тарихи уақыт.
Бұл үш-төрт кезеңге қатысты уақытты көрсетуге болар еді, бірақ Жер бетінің әр бөлігінде қоғамның дамуы біркелкі болмаған, сондықтан әзірге тек жалпы тенденцияны ғана көрсеткенді жөн көремін.
Аңшылық заман. Аңшы және аңдар. Тас ғасырында, тундралық жертараптың шеті қазақ даласына, Қара теңіз жағалауына дейін жетіп жатқан шақтағы аңшы қауымдардың (рулардың) ең басты қорегі бұғы, арқар, марал сияқты мүйізді жануарлар болған еді.
Бұғы (және басқалар) ең басты олжа ғана емес, ең негізгі ата-тек – тотем де болған. Сондықтан Бұғы (және басқалар) – мақұлықтардың алғашқыларының бірі болып аспанға шығарылды, астрономиялық тумақ-танымға сай шоқжұлдызға айналды. Басқалай айтқанда, адамдар аспандағы өздеріне танымал болған, бағдар болған жұлдыздарды және шоқжұлдыздарды жануар аттарымен атап, тас ғасырының аспан мифінің сахнасына басты кейіпкер болып Аңшының өзі мен оның аулайтын аңдары шыққан еді.
Қазақ жерінен табылған, уақыты жағынан неолиттің микролиттер мәдениетіне жататын (б.з.д. 4-3 мыңжылдықтар) жартас суреттері ішінен мынадай аспани мифтерге қатысы болуы мүмкін кейбір кескіндемелерді қарап шығалықшы (оларды жүйелеген А.Медоев кескіндердің әрқайсысына ерекше атаулар берген)3:
1.“Арқар, ит, солярлық белгі (дөңгелек)”. Талдыбой (Шыңғыстау, батыс беткей) аңғары. Картина атауында аталып өткен.
2.”Астралдық миф”. Итмұрынды тауы (Солтүстік Балқаш өңірінің орта тұсы). Иттер, арқарлар, бұғылар, т.б.
3.”Ғалам картинасы”. Арпаөзен өңірі (Қаратау жотасы, Оңт. Қазақстан). Түйелер, иттер, адамдар, жыландар, т.б.
4.”Ғаламның вертикаль моделі”. Үлкенталды аңғары (Хантау, Оңт.-Батыс Балқаш өңірі). Төменде қабан, одан жоғары әйел адам мен қабан, одан жоғары арқарды талап жатқан үш ит, үстінде екі арқар немесе киік. Мұндағы мүйізді жануарды талап жатқан үш итті “ғаламдық талау сценасы” десе, қабанға қарсы қолына жезл ұстап тұрған әйелді “аңдардың қатын-әміршісі” деп атапты.
5.”Жарық пен түнектің күресі”. Теректі аңғары (Хантау таулары). Мұнда алдарында жатқан жалғыз барысқа қарсы беттеген арқар, таутеке, бұқа тектес қаптаған жануардың бейнелері кескінделген, арасында басында мүйізі бар әйелдің кескіні бар, оны “Ұлы қатын-абыз” деп атапты.
6.”Болмыс формуласы”. Теректі аңғары (Хантау таулары). Таутекелер, түйелер, адамдар, таңбалар.
7. “Аспан жануарлары”. Теректі аңғары (Хантау таулары). Бұқа, таутекелер, ат, т.б.
Жартаста кескінделген осындай суреттердің барлығы болмаса да, көпшілігінің аспани түсініктерге байланысты екендігін аңғаруға болады, яғни таутекелер, арқарлар, бұғылар, иттер, “аңдардың қатын-әміршісі”, т.т. – осылардың барлығы да түнгі аспан жұлдыздары (және шоқжұлдыздары) болып есептеліне алады.
Сонымен, күн, ай, жыл есебіне де алғашқы болып осы Аңшы мен оның қорегі болған Бұғы сияқты жануарлар шоқжұлдыз атаулары ретінде пайдаланыла бастаған. Мәселен. скиф көнелігін зерттеуші Ю.Шилов ежелгі астрономиядағы “Көктің Үлкен Бұғысы” деп аталған шоқжұлдыздың болғандығын атап көрсетеді, осы Үлкен бұғы шоқжұлдызына қазіргі жұлдыздық қартадағы Кассиопея, Персей, Айдаушы (Возничий) шоқжұлдыздары кірген, “осы Бұғының алдыңғы аяқтары Үркерге тиіп тұрған” деген жорамал жасайды. Яғни осы аспан Бұғысы “Аспан өзенінің” – “құс жолының” үстіне шығып тұрғандай әсер қалдыратын еді. Міне, осы Бұғының ізіне Аңшылар – кейінгі жұлдызнамадағы Егіздер мен басқа шоқжұлдыздар түскен еді4. Бұл да жорамал, бірақ құс жолының бойында жатқан Кассиопея, Персей, Үркер, Торпақ, Орион-Таразы және Сириус-Сүмбіле, Скорпион, Мерген шоқжұлдыздар тізбегінің ежелгі адамдар үшін ең алдымен Аңшы мен Бұғыға қатысты болғандығы анық. Қазақтағы “Үшарқар” (Орион) атауы осындай тым ежелгі түсініктердің кейінгі сақталған сарқыншақтарына байланысты.
Міне, Аңшы осы Бұғының соңына түскен еді. Бірақ уақыт өткен сайын аспан картасы да, яғни жұлдыздардың жерден қарағандағы орналасу пішіні де, адамзат қоғамы да өзгереді. Бүгінде түркі-моңғол түсінігінде Орион “Үш бұғы” болып аталса, басқалар сол Орионды Аңшыға айналдырғанын көріп отырмыз, яғни аңшы мен оның олжасы іс жүзінде бірігіп кеткен.
Қазақтың мергендер туралы архаикалық ертегілерінде сақталған мифтік астардан да біздер аң алдымен Аспан Аңшысының оқиғасын көреміз. Оның кешке таман кездестіріп, түн ортасында атып өлтіретін Жезтырнақ-келіншектен де, кешке қарай кездесетін қыздар ауылынан да Жетіқарақшы, Үркер, Сүмбіле сияқты шоқжұлдыздардың болмысын көргендей боламыз. Ертегіде кездесетін оқиға ретінің кейбір тұстарын аспандағы жұлдыздардың туу, көрінбей кету реті, тізбегі деп те түсінуге болады.
Жезтырнақ пен мерген (аңшы), яғни “мергеннің жаралы жезтырнақтың соңына түсуі” оқиғасының типологиялық параллельдері басқа мифтік дәстүрлерден, әсіресе, сібірлік және қиыр шығыстық халықтардың мифтік дәстүрлерінен де табылып қалады. Аңшы бейнесі Солтүстік Еуразия халықтарының мифтік дәстүрінде көне сарындарды жақсы сақтаған. Оларды тани білу – қазақтың мифтік мергендерін де тануға көмектеседі, оларды салыстыру арқылы біздер қазақ мергендерінің ұмыт болған сипаттары мен іс-әрекеттерін қалпына келтіре аламыз. Тек нақты дәстүрлерде жезтырнақтың орнына басқа бір кейіпкер алынған, мәселен, аңшы:
–бұғының (немесе бұланның, т.б. мүйізді мақұлықтың) соңына түседі.
–әлдебір мифтік кейіпкердің соңына түседі.
Мәселен, сібірлік кет халқының мифологиясындағы санаткер (культурный герой), бірінші адам, бірінші бақсы болған Альбэ Хоседэмді (мыстан кемпірді) өкшелеп қуады. Альбэ Хоседэмнің жер астындағы үйін іздестіріп жүріп, өзінің шамандық семсерімен үлкен жартастарды шауып, Енисей өзенінің арнасын жасайды. Сюокся алып (великан) өзінің музыкалық аспабында ойнап, Альбэнің Хоседэмнің үйін қазуына кедергі келтіреді. Сонысы үшін Альбэ Сюоксяның құлағынан атып жаралайды. Орион шоқжұлдызы (кет астрал мифіне сәйкес) – Бұғының басы. Осы бұғы Альбэмен бірге көкке шығып кеткен5. Яғни, бұл жерде Хоседэм мен Жезтырнақты сәйкестендіруге болады, мергеннің жезтырнақ тығылған жерді,үңгірді іздегені сияқты, Альбэ де Хоседэмнің “жерасты үйін” іздейді.
Тұңғұс-манжұр мифологиясындағы бұғының (бұланның) артынан қуған Хэглун аңшы мен оның бұланы – Жетіқарақшы шоқжұлдызы (Большая Медведица) делінгенімен, Хэглунның Орион шоқжұлдызы болып шығуы ықтимал, өйткені Хэглунның шаңғысының ізі – құс жолы6. Ал Орион құс жолының бойында жатыр ғой. Мұндағы бұғы (немесе бұлан) – Жезтырнақтың параллелі.
Уақыт өткен сайын аспан қартасы да, яғни жұлдыздардың жерден қарағандағы орналасу пішіні де, адамзат қоғамы да өзгереді. Міне, бүгінде түркі-моңғол түсінігінде Орион “Үш бұғы” болып аталса, басқалар сол Орионды Аңшыға айналдырғанын көріп отырмыз, яғни аңшы мен оның олжасы іс жүзінде бірігіп кеткен.
Егіншілік пен малшылық заманы. Неолиттегі өндіруші кәсіптің – малшылық пен егіншіліктің пайда болуы аспан денелерін де “мал тұлғалы” деп түсініп, солардың атымен атау үрдісінің қалыптасуына жағдай жасады. Айды, жұлдыздарды “бұқалар”, “сиырлар”, “қойлар” деп түсіну – осы заманның сыбағасы. Қазақ ертегілерінде кездесетін айдалада мал баққан малшы (Тазша) мен оның отарлары – түнгі аспандағы Ай (Күн) мен жұлдыздарды білдіреді, осы түсінік те неолиттік мал бағу дәуірінен қалған сарқыншақ болып табылады.
Әрине, егіншілік пен малшылық барлық жерде бірдей пайда болған жоқ. Таяу Шығыстың тарихтан белгілі ареалында болмаса, басқа жерлерде бұрынғы аңшылық пен балықшылыққа, терімшілікке негізделген шаруашылық қола ғасырына дейін үздіксіз болып қала берді. Дегенмен неолиттік аңшылар Дала кеңістігінде бәрі бір мал бағуға көшті, сондықтан кештеу де болса мал тұлғаларының түнгі аспанға шығарылуы болмай қоймайтын процесс болып табылатын еді.
Кемел айгөлек (зодиак). Б.з.д. 4-3 мыңжылдықта Айға негізделген айгөлек Күн айгөлегіне ауыстырыла бастады, бұл процесс қола (б.з.д. 2 мыңжылдық) ғасырында тез жүрді. Бұл Күн күнтізбесінің қалыптасып, оның бұрынғы Ай күнтізбесін ығыстырып шығаруына байланысты болды. Неліктен Күн культі Ай культінен басым болып шықты? Оның әртүрлі ықтимал себептері айтылып жүр (мысалы, қола ғасырындағы кең көлемді миграциялық процестердің қарқын ала бастауына байланысты күнтізбелік бақылауда Айдан гөрі Күн тиімді болып шыққан делінеді)7.
Аспандық (астралдық) мифологияны меңгеру үшін ең алдымен ғылыми астрономиядан да, астрологиядан да, уақыт есебінің тарихынан да азын-аулақ хабардар болуға тура келеді. Аталған тақырыптарды өте жетік білсем жақсы болар еді, бірақ мүмкіндігім субъективтік жағдаяттарға байланысты шектеулі. Сондықтан бар білгеніммен, тапқаныммен қанағаттануға тура келеді. Міне, көрсетілген үш тақырыптың шектесер тұсы – зодиак – 12 жануарлық жұлдызнамалық циклі (бұл жөнінде соңғы бөлімді қараңыз).
Жыландар – жұлдыздар. Тым арғы замандарды қарастырмай-ақ (бұл дәйегі тек абстракциялық сансыз қисындарға негізделген тым көп сөзділікке ұластырар еді), мен дей-түркілердің екі адами бастауы туралы сөз қозғаған болатынмын, яғни шамамен б.з.д. 5-4 (4-3) мыңжылдықтарда Оңтүстік Кавказдан Иран жері арқылы Орта Азияға, одан қазақ жеріне өткен дей-түркілердің легі осы аймақтағы (қазақ жеріндегі) жергілікті неолиттік (не мезолиттік) аңшылар қауымдарымен кездесіп араласқа түскен. Жалпы мұндай кездесіп, араласу кейініректе, энеолит пен қола заманында болып өтуі де мүмкін, бұл жерде арнайы ізденістер қажет. Ең бастысы, екі тектік бастауды көрсете аламыз.
Біріншісі – қазақстандық (және оған іргелес аймақтық) мезолит, неолит заманының абориген (жергілікті дей-түркі) аңшылар мәдениеті.
Екіншісі – оңтүстік белдеудегі (Иран, Ауған және Орта Азия жеріндегі) дей-түркілердің неолиттік, энеолиттік мәдениеті.
Міне, осы екі бастаудың біріншісіндегі аспани түсініктер әлгі бұғы, арқар, ит сияқты т.б. бейнелермен байланысты болып, осындай түсініктерді қола заманына шейін іс жүзінде өзгертпей сақтады. Ал екіншісі ше? Энеолит заманында дей-түркілердің аспани-жұлдыздық түсініктеріндегі “мүйізді аңдар” бейнесін әуелі “бұқалар мен қойлар” бейнесі ауыстырса, артынан оларды ішінара (немесе толықтай) жылан бейнелері (жылан культі) басып, ауыстыра бастаған деп жорамал жасауға болады (ол үшін Орта Азия, Иран, Ауғанстан, Пәкістан, Оңтүстік Кавказ аймағының неолиттік, энеолиттік петроглификасына, археологиялық материалдарына көңіл болу қажет). Осындай қисындар, бізге дей-түркілерде “Жұлдыздар дегеніміз – Жыландар” деген түсініктердің болғандығы туралы тұспал айтқызады.
Қола заманынан бастап аспан шырақтарын “мүйізді жануар”, “бұқа мен қой”, “жылан” түрінде болады деген түсініктердің орнына “Жұлдыздар, планеталар және Ай мен Күн дегеніміз – аттар” деген түсінік келді. Әрине, бұрынғы түсініктер де із-түзсіз жоғалып кеткен жоқ, барлығының сарқыншақтары да бүгінгі күнге дейін жетіп отыр. Сонымен, аспан шырақтарының (жұлдыздардың, планеталардың, Күн мен Айдың) тұлғалануы белгілі бір уақыттық өзгеру сатыларынан өтті. Шамалап болса да оны (арғықазақтар үшін) кесте түрінде көрсетуге болады.
Ескерту: Аспан шырақтарын көрсетілген тұлғаланулармен қатар адам кейпінде бейнелеу барлық уақыттарда да болған. Осындай тұлғаланудағы өзгерістердің болғанын тек археологиялық-петроглификалық материалдардан ғана емес, тілдік материалдардан да тауып алып, дәлелдеп беруге болады. Мен осындай қисындастыруды жекелеген тақырыптық талдауларымызда жүзеге асыратын боламын.
Атау сақталады – мағына сақталмайды, өзгереді. Мәселен, “елік”8 , “жылан”, “лань”, “олень”, “бұлан”, “лақ” (“тайлақ” сөзіндегі “-лақ” компоненті де), “жылқы” және “бұғы”, “бұқа”, “бүке”, “мөкей”, “бөкен” сөздерін екі топқа топтастырып, “сөздің өзінің және оның білдіретін мағынасының” уақыттық өзгеруі бойынша қарастырып көрелікші.
Алғашқы топтастырудағы бастапқы “ыл” (“ел”, “ул”, “іл”, т.б.) праформасымен берілген тұлға атауын көремін. Ол әуелде тек жабайы мүйізді жануарлардың аттарын білдірген, қазақ тіліндегі “ел-ік”, “б-ұл-ан”, орыс тіліндегі “ол-ень”, “(ы)л-ань” сөздерінен тағы, мүйізді жануарларды көріп отырмын. Бірте-бірте, осы түсініктің орнына үй жануары келді де, “ыл” сөзімен үй жануары аталатын болды, яғни бүгінгі қазақ тіліндегі “ылақ” (лақ, оғлақ) сөзі де, “жылқы” сөзі де, қазіргі тілдегі мағыналарының нақтылығына қарамастан, көне түркі тілінде жалпылама “үй малы” дегенді білдірген (оны чуваш тіліндегі “вылах” (үй малы)9 , Махмұт Қашғари сөздігіндегі “йылқы” сөзінің мағынасынан көруге болады)10. Келесі кезекте “ыл” сөзі жылан атауын білдіретін болды (й-ыл-ан, ж-ыл-ан, ил-ан, ел-ан), одан кейін ат (жылқы, й-ыл-ык) малының атауы басты. Қарап отырсаңыз, сөз, сөздің түбірі өзгеріссіз сақталған да, уақыт ағымы мен шаруашылық сипатының өзгеруіне орай ол сөз мағынасы өзгеріп отырған (“мүйізді жануар” > “үй малы” > “жылан” > “жылқы”).
Бұл жерде назар аударарлық екі мезет бар.
Біріншісі – әлгі “ыл” сөзінің түркі тілдеріндегі “жұлдыз” (жылдыз, йылдыз, йулдуз, юлдуз) сөзінің де түбірі болуы.
Екіншісі – “Ыл” сөзінің мифтік-шежірелік ата-баба немесе жаратушы Ұлы-Ана бейнесінің есімі болатындығы, оны “Алаш“, “Эллей“, сондай-ақ басқа мифтік дәстүрлердегі “Илу“, “Эллин“, “Илион” сияқты т.б. сөздердің болуына қарай әбден қисынды дей аламын. Сонда “Ыл” есімді түп ананың не тәңіриенің мүйізді жануар, үй жануары, жылан және жылқы кейпінде болуы да, олардың түнгі аспандағы жұлдыздарға байланысты болуының қисыны келетіндігіне де ден қойып сенуге мүмкіндік бар деген сөз.
Келесі топтастырудағы бастапқы “Бұқ” (бұнг> бүк, бөк немесе мұқ, мүк, мөк) сөзімен аталған мифтік-реалды тұлғаны көруге болады. Ол да алдымен мүйізді жабайы жануарды білдірсе (“бұғы”, “бөк-ен”, боқан), одан соң үйдің мүйізді малын (“бұқа”, бык) білдіретін болды. Ал дей-түркілерде жылан культі дамыған тұста осы сөзбен жыланды немесе айдаһарды (“бүке”, “бөк-ей”, “мөкей”, сондай-ақ моңғол тілдеріндегі “могус”, “мога”, барлығы да “жылан” дегенді білдіреді) атайтын болған11. “Бұқ” сөзінің бастапқы праформасы “бұ-ңғ” (мұ-ңғ), яғни абақ таңбадан өрбіген, кейбір тілдерде бұл праформа “сиыр” және “Ай” атауына айналған (герман тілдеріндегі moon, “ай”, month, “айлық уақыт”, иран тіліндегі muh (munh), “Ай” және “күнтізбелік ай”). Дей-түркілер де осы сөзді Айдың атауы ретінде пайдаланған, бірақ кейінірек оны нақты Айдың емес, “Айдың мақұлықтық тұлғасы” болған мүйізді үй мен түз жануарының, жыланның атауы ретінде ғана сақтап қалған. Бұл жерде орыс тіліндегі “бог” сөзінің де, үндіиран тілдеріндегі “бхаг” (бақ) сөзінің де бастауы осы “бұқ” түбірінде жатыр деп жорамалданады, “бұқ” сөзінің түркі тілдерінде басқа да мағыналарды туғыза алғандығын ескеріп, орыс, үндіиран тілдерінің аталған сөздерінің тегі дей-түркі тілінде жатыр деп айта аламын.
Сөздер тым ежелгі ақпаратты өз бойында сақтай алады, осы заңдылықты екі сөздің (“ыл” мен “бұқ”) сөз жасаушылық сипатынан да көріп отырмыз. Біздер байқай қоймаған сыры ішінде бүгіліп жатқан басқа да сөздер бар, олар үнсіз өз ашушысын күтіп жатыр.
Айдың кейіптері. Ай соңғы жеті-сегіз мың жылдың ішінде-ақ мынадай келбеттенуді басынан өткізді:
1.Ай – мүйізді тағы жануар (бұғы, бөкен, марал, т.б.) кейпінде (палеолит бойына, неолиттің басында).
2.Ай – мүйізді сиыр (бұқа) кейпінде (б.з.д. 8-6 мыңжылдықтар және кейінірек).
3.Ай – мүйізді жылан (айдаһар, бүке) кейпінде (б.з.д. 5-3 мыңжылдықтар және кейінірек), сондай-ақ адам кейпінде де кескінделудің пайда болуы.
4.Ай – мүйізді тұлпар кейпінде (б.з.д. 3-2 мыңжылдық, кейінірек).
5.Ай – адам (кемпір, қыз, т.б.) кейпінде, бұл кейінгі, мифтік тұрпайылану немесе мифсіздену заманында болған жәйт.
Күн де, кейбір жұлдыздар да осындай кейіптену кезеңдерін басынан өткерген. Арғықазақтағы Айдың “жылан-айдаһар” кейпінде бейнеленуі – біздер үшін аса маңызды болмақ, өйткені осы кейіптен шығатын лингвистикалық, тарихи, мифологиялық қисындарымыздың өзі “өз алдына бір төбе” болып шығады. Оларды әңгімелеуді “аспан мифологиясы” тақырыбының ауқымынан шығып кететін болғандықтан, басқа кітабымның еншісіне қалдырдым.
Планеталар немесе “Жеті жұлдыз”
“Жеті жұлдыз” деп, әдетте, Күн мен Айды және бес планетаны12– Юпитерді, Марсты, Шолпанды, Меркурийді, Сатурнды атайды. Қазіргі Күн жүйесіне кіретін планеталардың саны – тоғыз, олар: Юпитер, Меркурий, Венера, Марс, Сатурн, Жер, Плутон, Нептун, Уран. Тек ерте замандарда осылардың барлығы бірдей адам баласына белгілі болмаған (әлде белгілі болған ба?), Плутон, Нептун, Уран сияқты планеталар соңғы үш-төрт ғасыр ауқымында ғана белгілі болды, ал ежелгі адамдар өздеріне белгілі алты планетаға Жерді қоспай, қалған бесеуінің (Юпитер, Венера, Марс, Сатурн, Меркурий) қатарына Ай мен Күнді қосып “жеті планета” ұғымын қалыптастырған.
“Жеті планета”, “Жеті жұлдыз” дегеніміз – мыналар (араб, парсы, санскрит және үнді баламалары М.Ысқақовтың деректерінен алынған):
Әңгімені алдымен “арғықазақта “жеті жұлдыз” жөнінде түсінік ислам діні таралмастан бұрын болған ба?” деген сауалға жауап беруден бастауға тура келеді, өйткені:
Біріншіден, кейінгі қазақ Шолпан, Марс, Юпитердің ғана аттарын сақтап отыр, оның өзінде де бұл планеталардың атаулары (Шолпаннан басқасынікі) тым қарабайыр болып келеді (мәселен, Есекқырған, Қызылжұлдыз), мұның өзі атаулардың кейінірек қалыптасқандығын көрсетеді.
М.Ысқақов “жеті планета” атауларының қазақша баламаларының мынадай болғанын жазыпты13.
Қарап отырсаңыз, бес планетаға берілген атаулардың ішінде Шолпаннан басқасының атауларының кейінірек, соңғы ғасырларда, яғни қазақтардың ежелгі астрономиялық түсініктерінен тек тұқыл-жұрқаналар қалған кезде қалыптасқан қарабайыр атаулар екендігін көруге болады.
Кезінде Ақжан Машанов өзінің “Ғажайып ошақ басында” деген кітабында Күн мен Айдан басқа бес планетаның қазақша атауларын келтірген еді:
Шолпан – Шолпан.
Меркурий – Болпан.
Юпитер – Оңай.
Марс – Аңрақай.
Сатурн – Санжар.
Бірақ осы атаулардың (әрине, Шолпанды атамағанда) Х.Әбішұлы мен М.Ысқақовтың еңбектерінде де, газет бетінде жарияланып жүрген әуесқой авторлардың тақырыптық мақалаларында кездеспегеніне қарап, “осы ағамыз келтірілген атауларды өз ойынан шығарған жоқ па екен?” деген ой келеді. Әлде, бұл кісі, басқа бір, басқа ешкімге белгісіз дереккөзді пайдаланды ма? Бұл жағдайда тексеру қажет болады.
Екіншіден, қазақтардың, тіпті Махмұт Қашғари заманындағы мұсылманданған түркілердің пайдаланған Муштари, Миррих, Зухра сияқты планета атауларының араб және парсы дәстүрінен алынғандығы көрініп тұр, сондықтан осындай атаулардың қазақтарда болуы олардың осындай “жеті жұлдыз” жөніндегі ежелгі келтірімі болғандығының көрсеткіші бола алмайды.
“Ежелгі астрономиялық түсініктер” деген тіркестерді жазып отырып осындай түсініктердің арғықазақта болғанына сенімдіміз бе? Сақталған атаулардың сықпытына қарап “жоқ” дей салуға болар еді, бірақ дей-түркілерге қатысты ештеңе айтпасақ та, көне түркілердегі осындай түсініктердің болғандығы жөнінде сараң болса да жазба деректердің бар екендігін ескеріп “ия, болған” дей аламын.
С.Г.Кляшторныйдың бір еңбегінде Батыс Түрік қағандығының билеушісі болған Ышбара қағанның (Шаболионың) Суй императорына 584 жылы жазған, кейінгі хроникаларға түсірілген хатында “адамдарды аспан жауып, жер көтеріп, жеті планета жарық түсіріп тұрады” (людей укрывает небо, носит земля, освещает семь планет) деген қытай құжатының мәліметі келтіріліпті14. Бұдан шығатыны 6 ғасырдың түркілері жеті планета туралы білген. Тек бұл жерде “көне түркілер осындай түсінікті манихей дінін таратушылар арқылы немесе иран, үндіеуропа тілді көршілерінен алған” дей салушылардың табылары әбден мүмкін нәрсе, және де осындай тұжырым жасала қалса, оған қарсы айтар уәж де табылмай қалады. Міне, сондықтан да аталған бес планетаның байырғы арғықазақтық есімдері мен осы планеталармен байланыстырылған мифтік бейнелердің сипаттарын анықтау – біздер үшін аса маңызды болып табылады. Өйткені көне түркілердің осы бес планетаны білгендігіне күмәнім жоқ болғанымен, осындай сенімділікті басқалардың да бойына дарыту үшін сол планеталардың байырғы есімдері мен мифтік келбеттері нақтылануы тиіс.
“Жеті жұлдыздың” қазақша атаулары қазақ фольклорында, ең алдымен, ертегілерінде, жырларында елеусіз, аңғарылмай жатуы да ықтимал. Төл атауы болмаса да, сол планеталардың ертегілік-эпостық (ар жағында – мифтік) тұлғалануы болған бейнелердің есімін анықтап көруге болады. Сондай-ақ белгілі қазақ (басқа түркі) жұлдыз атауларының ішінде де ғасырлар бойына аталу нысаны өзгеріп кеткен (яғни бастапқыда бір жұлдыздың атауы болып, уақыт өте басқа, екінші жұлдыздың атауына айналып кеткен “табиғи жолмен өткен қателіктер”) атаулар да болуы мүмкін. Ертегілік, жырлық кейіпкерлердің ішінен Шолпанға сәйкес келетін бейнелерді табу оңайырақ болғанымен, Марсқа, Юпитерге, Сатурнға, Меркурийге “ұқсатылатындарды” түрлеп-түстеу, менің жағдайымда, оңай шаруа емес, өйткені: а) осы кітаптың авторының қолында аталған планеталарға қатысты басқа түркі халықтарының мәліметі жоқ дерліктей, ә) маған аталған планеталардың түнгі аспандағы көріну-көрінбеу уақыттары да, олардың осындай қозғалу циклі де таныс емес. Сондықтан қолда барды ғана қанағат етуге тура келеді.
Күнтізбе және аспан мифологиясы
Халықтық күнтізбе жыл маусымдарының ауысуын (яғни Күнге байланысты), тәуліктік ауысымды (күн мен түн ауысымы), Айдың қозғалысына байланысты қайталамаларды, кейбір бағдарлық жұлдыздар мен шоқжұлдыздардың, планеталардың қозғалысын, нақты жертараптағы негізгі климаттық өзгерістер мен құбылыстарды, өсімдіктер мен жануарлар дүниесіндегі циклдік өзгерістерді ұштастыра отырып, бір мезгілде қарапайым да күрделі бола алған есептеулер жүйесін құрайды. Әрине, осы жүйедегі адамның өзіне ғана тән биоциклдік өзгерістердің де алар орнының айрықша екендігін естен шығармауымыз керек.
Көріп отырғандарыңыздай, күнтізбе есебі аспансыз, яғни оның жүзіндегі Күн, Ай, жұлдыздар мен планеталар, басқа да аспан денелері мен құбылыстарынсыз жүргізіле алмайды, сондықтан мифологиялық зерттеулерде әдетте жұлдыздық (астралдық), күнтекті (солярлық), айтекті (лунарлық) мифтер деп топтастырылатын мифтерді осы күнтізбе мәселесімен бірге, қатарлас қарастырып, осындай аралас-кұралас мифтерді “аспандық-күнтізбелік” немесе “жұлдыздық-күнтізбелік” мифтер деп атайтын боламын.
Күнтізбені әдетте жылдық және көпжылдық циклдерге (айналымдарға) ажыратады.
Көпжылдық циклдер (мүшел есебі, т.б.) саны біреу емес, бірнешеу де болуы мүмкін.
Жылдық күнтізбе. Жылдық күнтізбенің арқа сүйейтін негізгі бес тірегі бар.
Біріншісі – Жердің өз өзегінен (осінен) айналуынан туындайтын күн (күндіз) мен түн ауысымы. Осыған байланысты “тәулік” ұғымы қалыптасады да, осы тәуліктегі “күндіз” бен “түннен” басқа, “таң”, “кеш” мезгілдері де актуалды болып шығады. Тәулікті бірнеше бөлікке (он екіге, тоғызға, жетіге) бөлу үрдістері бар, бірақ әзірге ең маңыздысы – оның төртке бөлінуі (күндіз, кеш, түн, таң) болып тұр.
Екіншісі – Айдың Жерді айналу циклінің болуы; осыған байланысты “ай” ұғымы қалыптасқан. Айдың циклі “Айдың тууы”, “Айдың өлуі”, т.б. фазалық өзгерістерді туғызады. Мұнда да әрқайсысы жеті күннен болатын төрт фаза бар. Бұдан басқа Айдың түнгі аспандағы кейбір бағдарлық жұлдыздармен (шоқжұлдыздармен) “кездесуі” (“тоғысу” деп атайды) де уақыт есебін жүргізуге мүмкіндік береді.
Үшіншісі – Жердің Күнді жылдық айналымы (365 күн). Орта белдеулерде бұдан төрт жыл маусымы (көктем, жаз, күз, қыс) қалыптасып кезектеседі. Жылдық айналымда төрт маңызды мезет бар, олар – көктемгі және күзгі теңелулер (“күн мен түннің теңелуі”) мен жазғы және қысқы тоқыраулар (немесе “қаңтарлар”, “ең қысқа күн” мен “ең ұзақ күн”). Бұлар күнтізбелік есептің ең маңызды сәттері болып табылады.
Төртіншісі –жұлдыздар, шоқжұлдыздар, планеталар және құс жолы. Жұлдыздар солтүстік аспанда Темірқазықты “полюс етіп” айналып жүреді (әрине, адам үшін айналып жүрген сияқтанады), осыған байланысты, орта белдеулерде кейбір жұлдыздар ешқашан батпай, үнемі көрініп тұрады да, кейбіреуі белгілі бір уақытқа көкжиектен төменірек түсіп көрінбей кетеді, яғни “батады, сосын туады”. Осы циклдік құбылыстар да аса маңызды уақыт есептеу нысандарына айналады. Планеталардың қозғалысы да, құс жолының өзгерісі де басқа аспан нысандарымен ұштасу жағдайында белгілі бір қисындарды жасатқызады.
Бесіншісі – прецессияға байланысты өзгерулердің болуы (“прецессия” жөнінде арнайы әңгімеміз бар).
Әрине, ықшамдап көрсетілген осындай тіректер өздігінен миф бола алмайды. Адам баласы қай уақытта да осындай қайталанып отыратын өзгерістерді жеке-жеке қарастырмай біртұтас дүние, біртұтас құбылыс деп есептеген. Сондықтан да осылардың барлығы бірігіп, өзара ұштасып, жымдасып бір жылдық күнтізбелік циклді құрайды. Ал жекелеген аспан шырақтары (Күн, Ай, жұлдыздар, планеталар, т.б.), уақыттық сәттер (жыл маусымдары, тәулік мезгілдері), белгілі бір күнтізбелік уақытқа “көгенделген” адамдар, жануарлар, өсімдіктер дүниесіндегі өзгерістер мифтік кейіпке (мифтік бейне, т.б.) ие болғандықтан, тұтас жылдық күнтізбелік цикл де мифтік кейіпкерлері, мифтік оқиғалары, мифтік кеңістігі бар циклге айналады.
Жердің остік және жылдық қозғалысына, Айдың қозғалысына, жұлдыздар мен планеталардың қозғалысына, тәуліктік, айлық, маусымдық климаттық өзгерістердің қозғалысына, өсімдіктердің вегетациялық (көктеуі, гүлдеуі, өнім беруі, солып-қурауы) қозғалысына, жануарлардың биологиялық-уақыттық (ұрықтану, бала көтеру, туу, өсіп-жетілу, т.б.) қозғалысына, т.б. қозғалыстарға байланысты туындаған саны көп айналым-қайталамалар (циклдер), оны бақылап келе жатқан адамзат үшін орнықты жалғыз немесе бірнеше модельге, архетипке айналады. Міне, біртұтас аспандық-күнтізбелік уақыт циклі де осындай дербес архетиптердің өзара ұштасып, сәйкестенуінен туған “үлкен архетип” болып табылады.
Осы “үлкен архетип” негізінде белгілі бір қоғамда тұрыптық-рәсімдік (құрбандық беру, үйлену, т.б.) циклдер жүйесі, олармен сабақтастырылған магиялық, инициациялық ғұрыптар мен рәсімдер қалыптасады. Осы “үлкен архетип” негізінде аспандық-күнтізбелік процестерте мифтік (кейіпкерлік, оқиғалық) сипаттар беріледі. Уақыт өте, бастапқы “үлкен архетип” ұмытылып, онымен сабақтасқан ғұрып-рәсімдерге өзгеріс еніп, олардың көпшілігі қолданыстан шығып қалған шақта, сол архетипке негізделген “оқиғалық, уақыттық-кеңістіктік баяндау мәтіндері”, “кейіпкерлер”, “мақсат-мүдделер”, “дұға сөздер”, т.б. өздерінің бастапқы мәнінен айырылып, қарабайырланып, тұрпайыланып, бірте-бірте “қаһарманның басқа дүниеге (жоғарғы, төменгі) әлдебір қарабайыр мақсат үшін (қалыңдық, әлдебір нәрсе, т.б. үшін) шеккен сапары” жөніндегі мифке айналады, оның арты кәдуілгі ертегілерге ұласады. Міне, бүгінгі қазақтың фольклорлық қорындағы ертегілер, жырлар, аңыздар, т.б. байырғы мифтік архетиптің тұтас қаңқасын немесе оның жеке архетиптік сюжетін, ситуациясын, бейнесін, жекелеген мәтінді, сөз тіркесін, сөзді, есімді сақтап отыр.
Қарастырылған, тұтас архетиптік қаңқаны сақтай алған кейбір “ертегілер” кем дегенде үш қабаттан тұрады:
1.Аспандық-күнтізбелік мифтер, ертегілік оқиғалар біздерге жылдық күнтізбелік даталар мен оқиғалар жөнінде әңгімелейді.
2.Ғұрыптық әрекет-рәсімдер мен инициациялық сынақтар, ертегілік оқиғалар әлдебір қаһарманның “қатарға қосылуы”, “мәртебеге ие болуы” үшін инициациялық сынақтар тізбегінен өтуі, сонымен бір мезгілде әртүрлі магиялық, ғұрыптық рәсімдерді өткізуі.
3.Туынды (қарабайыр) миф, қаһарманның белгілі бір мақсатпен (мәселен, қалыңдық алу үшін немесе әлдебір сиқырлы дүниені иелену үшін) арғы дүниеге сапар шегуі.
Осы үшеуі де кәдуілгі ертегінің мәтінінде астарланып, жасырынып жатыр. Ең қызықтысы – аталған “қабаттардың” оқиғаларының барлығы да бір ғана архетиптен – реалды циклдердің (аспан шырақтарының, жердің биологиялық, климаттық, т.б.) ұштасуынан қалыптасқан аспани-күнтізбелік цикл – архетиптен өрбіп шыққан. Сондықтан бір мәтінді мен кем дегенде үш түрлі етіп түсіндіре аламын (әрине, басқаша түрде де түсіндіру қабаттарының бар екендігін жоққа шығармаймын).
Ал нақты “фольклорлық мәтін – аспани-күнтізбелік қорытынды” анықтамасын ғана әңгіме тақырыбы етер болсам, бұл бағытта ізденістердің бар екендігін айта аламын. Мифология ауқымында, яғни мифтік сипатты мәтіндерде әлдебір астрономиялық бақылаудың қорытындыларын шифрлап (астарлап) тастайтын сөздік шарттылықтардың (шартты сөздердің) ерекше жиынтығының болатындығын неміс тарихшысы Герта фон Дехенд аңғарған еді. Оның анықтамасы бойынша, миф (мифтік мәтін – С.Қ.) дегеніміз – аса күрделі астрономиялық (ең алдымен, прецессиямен байланысты) бақылаулардың нәтижелерін тіркеу (жазып алу) және жеткізуге арналған “техникалық тіл” болып табылады.Бұдан шығатыны – толық циклі 26 мың жылда болатын прецессияның (Жер осінің прецессиялық айналымын) ежелгі адамдардың білгендігі.
Герта фон Дехенд осынау прецессиялық қозғалыс жөніндегі ақпаратты мифологияның “тілі” арқылы беруге, келер ұрпақтарға жеткізуге мүмкіндік бергізетін “техникалық тілдің” шарттылықтарын үш ереже арқылы көрсетуге болатындығын жазады.
“Топографиялық нысандар” деп отырғанымыз – мифтегі (қазақ жағдайындағы – архаикалық ертегілердегі, сондай-ақ жырлар мен аңыздардағы) оқиға желісі дамып, өрбітілетін кеңістік, сол кеңістіктегі “географиялық” нысандар – дария (өзен, көл), тау (таулар), жер тесігі, бұлақ, құдық, жол және жол айрығы, ағаш, үй не ауыл (қала, сарай), ошақ, ошақтағы қазан, т.б. Осылардың барлығы расында да әлдебір жертараптағы (ландшафтағы) табиғи және адамның қолынан шыққан нысандарды құрайды, егер осылардың сұлбасын (планын) түсірер болсақ, онда осы нысандардың орналасуының топографиялық қартасын көрген болар едік. Бұл жердегі топокарта – түнгі аспан болып шықпақ. Мифтік “жер бетінің” өзі екі тропик арасындағы (Рак пен Козерог) жұлдыздардың ортасында орналасқан15. Осындай қорытындылардың арғықазақ мифологиясы үшін де ақиқат болатындығына (тек, “планеталар – тәңіриелер” деген жосықты дәлелдеу жағы шамалылау болып шықты, қалған ереженің дұрыстығына) көз жеткіздік. Тек фольклорлық мәтінді жалғыз ғана астарланған астрономиялық бақылау нәтижесі деп шектеп тастауға болмайды, фольклорлық мәтін – көп қабатты, көп деңгейлі, бір сөзбен айтқанда, синкретті дүние, сондықтан “астрономиялық ақпарат” оның көп деңгейінің біреуі ғана болып табылады.
Ес білгелі көріп келе жатқан түнгі аспанның шырақтары, олардың қозғалысы адамзат бақылауының, ой машығының, тәжірибе жинақтауының қайнар көзі болған аспан, ең алдымен, түнгі аспан – адамзат танымының әліппесі мен зертханасы іспетті. Жұлдыздар, жалпы аспан шырақтары адамзат өмірінде ежелден-ақ ерекше рөл атқарып келеді, сондықтан аспан шырақтарының кез келген халықтың мифологиясының негізгі нысанына айналғанына таңғалмаймыз. Ұзақ уақытқа созылған тәжірибе барысында жұлдыздарға, планеталарға, аспанның басқа да денелері мен құбылыстарына қатысты мифтік түсініктер (понятия) мен келтірімдер (представления) қалыптасты. Міне, осындай аспан шырақтары жөніндегі мифтерді зерттеушілер “жұлдыздық (аспандық) мифология” (немесе “астралдық мифология”) деген салаға топтастырылып жүр.
Аспан мифологиясының өзі үш салаға бөлінеді:
1.Жұлдызбойлы мифология (астралдық мифология). Ол жұлдыздар, шоқжұлдыздар, планеталар туралы мифтік түсініктердің жиынтығын құрайды. Бойлы – көне қазақ тілінде “бір тектің, рудың, атаның баласы, ұрпағы” дегенді білдіреді (мәселен, Қарғабойлы Қазтуған – Қарға руынан (тегінен) шыққан Қазтуған, Қарғаның ұлы Қазтуған), сондықтан осы ұғымға “бір нысанмен байланысты мәселелер жиынтығы” (бір нысаннан өрбіген түсініктер жиынтығы) деген сипат бере отырып қолданғанды жөн көремін.
2.Күнбойлы мифология (солярлық мифология). Басты тұлғасы Күн болып есептелетін мифтік түсініктер жиынтығы.
3.Айбойлы мифология (лунарлық мифология). Басты тұлғасы Ай болып есептелетін мифтік түсініктердің жиынтығы.
Осы үш саланың мифтері бір-бірімен астасып, байланысып жатады. Сондықтан менің жағдайымда (қазаққа қатысты азын-аулақ мифтік материалдарға ғана ие болып отырған) осындай мифтерді жеке-жеке емес, бір ауқымда топтастырып қарастырғанды жөн деп есептеймін.
Арғықазаққа қатысты тарихи ақпарат. “Арғықазақтар” деп мен, бүгінгі қазақтың ұлт болып қалыптасуына қандай да бір мөлшерде үлестерін қосқан, әр заманда, әр кеңістікте өмір сүрген ежелгі жұрттарды атаймын. Олардың аспани мифтік келтірімдері туралы азын-аулақ мәлімет көне құжаттардың бетінде хатталып қалған.
Ежелгі шығыс далалық көшпелілердің бірі – дунхулардың ұрпағы – ухуәндер (б.з.д. 2 ғасырдағы) туралы мәлімет мынадай: “Жылдың төрт мезгілін құс пен аңның тууына қарай анықтайды. Аруақты ардақ тұтады, Көкке, жерге, Айға, жұлдыздарға және тірісінде ерлігімен даңқы шыққан ел ағаларына арнап құрбандық (құрбандыққа өгіз бен қой) шалады”1. Осындай жалпылама, нақтылығы жоқ мәліметті тарихшыларымыз тек қана осы ухуэндерге ғана емес, сақтарға да, сарматтарға да, олардан бұрынғы андроновтықтарға да, кейінгілерге қатысты да қолдана береді. Тек “жұлдыздарға” дегеннің нақты қандай жұлдыз, шоқжұлдыз, планета екендігін көрсету жағына қиналып жатпайды. Осындай еш дерегі жоқ мәліметті Африканың, Американың, Австралияның, Сібірдің ежелгі халықтарына қатысты қолдана беруге болады, өйткені осындай қисын айту үшін пәлендей тарихшы болудың да қажеттілігі шамалы, кез келген зерделі адам осындай қисынға қарапайым логикамен де бара алады ғой.
Айдала – Ен дала – Ан кеңістігі. Жұлдыздар – ежелгі адамның санасынан берік орын алған нысандар, ал олардың кейбіреуіне ерекше мән беріліп, олардың көрінуін, көрінбей кетуін, қозғалысын адам өміріне, табиғат құбылыстарына ұштастырудың мыңдаған жылдық тәжірибесі нәтижесінде аспан мифологиясы мен аспани-күнтізбелік түсініктер мен есептеулер жүйесі қалыптасты. Адам қарусыз көзбен (яғни жай, құралсыз көзбен) бір мезгілде 2,5 мыңдай жұлдызды көре алады екен. Олардың көпшілігі – құс жолы жолағының маңайындағы жұлдыздар.
“Жұлдызды аспан” деп жерден қарағанда түнгі аспаннан көрінетін жұлдыздардың жиынтығын атайды. Бергі қазақ үшін түнгі аспан – “ен дала” немесе “айдала” деп аталған, бұл сөздердің ар жағында “ан” немесе “аң/анг” ұғымы жатқаны ойымызға келіп көрді ме? Бүгінгі қазақ тіліндегі “айдала”, “ен дала” сөзі “адам мекендемейтін, жырақтағы ашық та тегіс кеңістік, дала” дегенді білдіреді. Бірақ бұл – праформа емес, кейінгі, туынды мағыналардың бірі ғана. Сөздердің сыры мүлде басқаша түсініктерді көрсетеді.
“Дала” сөзі – дей-түркілік “таң/танг” праформасының “тан” > “тал” болып өзгеруінен шыққан, бірақ “тал” сөзінің “дала” болып өзгеруін ортағасырлық моңғол тілімен байланыстырамыз. “Дала” сөзі, өзінің түпнұсқасы болған дей-түркілік “таң/танг” сөзі сияқты “мұхит, теңіз, шексіз кеңістік” дегенді білдіреді, арғы мағынасы “аспан кеңістігі, ғалам мұхиты” дегенге алып барады.
Ал “ай” және “ен” сөздерінің праформасы – “Аң” немесе “Анг”. Бұл сөз де “аспан” дегенді білдіреді; шумер мифологиясындағы Ан -“аспан тәңіриесі”. Осы мифтік сипат пен сөздік мағына финн-угор тілді халықтардың дәстүрінде де сақталған. Мәселен, коми мифологиясындағы Ен – “аспан” және “аспан тәңіриесі”. Осылардың қатарына удмурттық “Инмар” деген аспандық тәңіриенің есімін де жатқызуға болады.2
“Аң” немесе “Анг” – аса маңызды ұғым. Нақ осы сөздің дыбыстық өзгерісінен:
1.Семит тілдеріндегі бастапқыда “күшті”, “құдіретті” деген мағынаға ие болып, кейіннен “құдай” деген жалпы атауға айналған делінетін “ил” негізді ұғым (угариттерде – “ил”, “илим”, финикиялықтарда – “эл”, “элим”, ивритше – “эл”, “эло- ах”, “элохим”, т.б.) пайда болған. Бүгінгі мұсылман қазақтың “Алла тағала” дейтін құдіретті Құдайдың есімі, оның араб тіліндегі “алла”, “илла”, “улла” сияқты айтылу нұсқаларымен бірге осы ілкі түбірден өрбіп шыққан.
2.Финн-угор тілдеріндегі Ен мен Инмардың қатарына Ильмариненді де (Илмайлине де, Ильмоилинне) жатқызуға болады; осылардағы “ен”, “ин”, “ил”, “иль” негіздері де осы “аң/анг” праформасынан шыққан.
3.Қазақ тіліндегі “ал” сөзі де осы праформадан шыққан; қазақ әңгімені жалғастырар немесе аяқтар кезінде тыңдаушылардың назарын өзіне аудара түсу үшін “ал” деген сөзді әңгімесінің басына қояды (“ал, кәне”, “ал, енді”, “ал, сонымен”, “ал, кеттік”, т.б.), бірақ ол осы сөзді айту арқылы, ең ежелгі тәңіриенің атын атап, шақырып тұрғанын сезбейді де, өйткені “аң/анг” праформасынан өрбіген “ал” сөзі мыңдаған жыл ішінде жай ғана одағай типті сөз табына айналып кеткен.
4.Қазақ (түркі) тіліндегі “алғашқы”, “алға”, “ілгері”, “ілкі” деген сөздердің “ал” және “іл” компоненттері де осы “аң/анг” праформасынан шыққан.
5.Қазақ тіліндегі “ең” сөзі (“ең бірінші”, “ең ескі”, “ең көне”, “ең үлкен”, “ең кіші”, т.б.) де осы праформадан шыққан. Осы қатарға саха-якут тіліндегі “бірінші”, “бастапқы, алғашқы” деген мағына беретін “ан” (Ан арғыл, Ан дархан тойон, Ан дархан хотун, т.б.) сөзін де қосуға болады.
Көріп отырғандарыңыздай, “аң/анг” праформасы – дей-түркі тілінікі, яғни шумерлік, семиттік, финн-угорлық келтірілген ұғымдардың сөздік негізін жасаушылар – ең бері дегенде б.з.д. 6-5 мыңжылдықтармен нақтыланатын дей-түркілер болып табылады.
“Аң/анг” сөзінің өзі “ң/нг” праформасынан, яғни абақ таңбаның, абақ таңбадағы кіндік нүктенің атауынан шыққан. Бірақ абақ таңбаның өзі талай-талай сөзді “оқуға” арналған қалыпқа, матрицаға айналып кеткендіктен, “анг” сөзінің абақ таңбадағы орнының өзгерулерінің қандай ретпен өткендігін тап басып көрсете алмаймын.
Ай, Күн, жұлдыздар туралы мифтік түсініктер қай уақытта болса да бір мезгілде пайда болған, өйткені палеолиттің адамының да, барлық уақыттағыдай, өз тіршілігінде күндіз -Күнді, түнде – Ай мен жұлдыздарды бақылауға мүмкіндігі бар болған еді. Тек бір мезгілде пайда болғанымен Ай, Күн, жұлдыздар туралы мифтердің әрқайсысының даму қарқыны, замандық маңызы, танымдық маңызының бағалануы түрліше болды.
Ай – палеолит, жалпы тас ғасырының адам танымының аса маңызды нысаны, ол ежелгі адамдардың мифтік комплексінде ұзақ уақыт бойына үстемдік құрды. Бұл- Ай культінің заманы. Сонымен қатар осы Ай культінің алдында Жұлдыз (Кіндік жұлдыз) культінің болу мүмкіндігін де қарастырып көрген жөн сияқты.
Күн – палеолитте екінші қатардағы мифтік нысан ретінде ұзақ уақыт бойына өмір сүріп, неолиттің соңына таман ғана өзінің маңызын арттыра берді. Тек энеолит және қола ғасырында (б.з.д. 3-2 мыңж.) ғана Күн Аймен теңесіп қана қоймай, оның алдына шығып, жетекші мифтік нысандардың біріне айналды. Бұл кезеңді – Күн культінің заманы деп есептеуге болады.
Ай культінің орнына Күн культінің келуі – алдыңғы культтің мүлде жойылуын көрсетпейді. Жалпы, мифологияда іс жүзінде ештеңе де жойылмайды. Тек нысандардың маңыздылық дәрежесі ғана өзгереді. Нәтижесінде әрбір кейінгі, жаңа заман мифологиялық комплексі міндетті түрде өзінің алдындағы уақыттардың мифтік комплекстерінің сарқыншақтарын (қабатын немесе субстратын) сақтап отырады (сондықтан мифтерді көп қабықты жуамен салыстыруға болар еді).
Жекелеген жұлдыздар да өздерінің маңызының артуы және кемуі дәурендерін басынан өткізді. Дегенмен, жалпы алғандағы жұлдыздар туралы мифтер Ай мен Күнге қарағанда салыстырмалы түрде бірқалыпты, бір ырғақпен дамып отырған. Жұлдыздар – барлық уақыттарда да екінші дәрежелі мифтік нысандар қатарына жатты, тек олардың кейбіреулері ғана елеулі культтік маңызға ие болды және де олардың дамуы, Ай мен Күн туралы түсініктерге тікелей тәуелді еді.
Аспандық мифология – кез келген халықтың мифологиясының ажырамас бөлігін (қабатын) құрайды. Ол мифологияның басқа да қабаттарының барлығымен сан қилы байланыста ұстасып жатады. Сондықтан да “аспандық мифология” деген топтастырудың өзі шартты болып келеді, өйткені осы саланы қарастырғанда басқа да мифтік салаларды қоса қабат қарастыруға тура келеді.
Шоқжұлдыз. Адамдар бағыт-бағдар жасауға ыңғайлы болу үшін бір-біріне жақын орналасқан жұлдыздарды топтастырып, жұлдыздардың өзара орналасу тұрпатына қарай әртүрлі атаулармен атаған. Халық дәстүрі топтастырылған жұлдызды да “жұлдыз” деп атайды, ал мұндай жұлдыздар тобын жалғыз жұлдызбен шатастырмау үшін ғылыми әдебиетте “шоқжұлдыз” деп атау қалыптасқан.
Жұлдыздарды шоқжұлдыздарға топтастыру дәстүрі ежелгі замандарда басталған. Бүгінгі күні шоқжұлдыздарды топтастырудың халықаралық жүйесі бар. Осылайша жұлдызды аспанның көрінетін жұлдыздары 88 шоқжұлдызға бөлінген. Жұлдыздар мен шоқжұлдыздар атаулары негізінен грек-римдік ономастикаға негізделген. Ал қазақ жады ішінара болса да бірнеше төл шоқжұлдыз атауларын сақтай алған.
Шоқжұлдыздарды топтастырудың үш тарихи кезеңін көрсетуге болады.
Ілкі кезең – гиперборейлік заман.
Бірінші кезең – ежелгі аңшылық, балықшылық, терімшілік заманы.
Екінші кезең – егіншілік пен малшылық заманы.
Үшінші кезең – тарихи уақыт.
Бұл үш-төрт кезеңге қатысты уақытты көрсетуге болар еді, бірақ Жер бетінің әр бөлігінде қоғамның дамуы біркелкі болмаған, сондықтан әзірге тек жалпы тенденцияны ғана көрсеткенді жөн көремін.
Аңшылық заман. Аңшы және аңдар. Тас ғасырында, тундралық жертараптың шеті қазақ даласына, Қара теңіз жағалауына дейін жетіп жатқан шақтағы аңшы қауымдардың (рулардың) ең басты қорегі бұғы, арқар, марал сияқты мүйізді жануарлар болған еді.
Бұғы (және басқалар) ең басты олжа ғана емес, ең негізгі ата-тек – тотем де болған. Сондықтан Бұғы (және басқалар) – мақұлықтардың алғашқыларының бірі болып аспанға шығарылды, астрономиялық тумақ-танымға сай шоқжұлдызға айналды. Басқалай айтқанда, адамдар аспандағы өздеріне танымал болған, бағдар болған жұлдыздарды және шоқжұлдыздарды жануар аттарымен атап, тас ғасырының аспан мифінің сахнасына басты кейіпкер болып Аңшының өзі мен оның аулайтын аңдары шыққан еді.
Қазақ жерінен табылған, уақыты жағынан неолиттің микролиттер мәдениетіне жататын (б.з.д. 4-3 мыңжылдықтар) жартас суреттері ішінен мынадай аспани мифтерге қатысы болуы мүмкін кейбір кескіндемелерді қарап шығалықшы (оларды жүйелеген А.Медоев кескіндердің әрқайсысына ерекше атаулар берген)3:
1.“Арқар, ит, солярлық белгі (дөңгелек)”. Талдыбой (Шыңғыстау, батыс беткей) аңғары. Картина атауында аталып өткен.
2.”Астралдық миф”. Итмұрынды тауы (Солтүстік Балқаш өңірінің орта тұсы). Иттер, арқарлар, бұғылар, т.б.
3.”Ғалам картинасы”. Арпаөзен өңірі (Қаратау жотасы, Оңт. Қазақстан). Түйелер, иттер, адамдар, жыландар, т.б.
4.”Ғаламның вертикаль моделі”. Үлкенталды аңғары (Хантау, Оңт.-Батыс Балқаш өңірі). Төменде қабан, одан жоғары әйел адам мен қабан, одан жоғары арқарды талап жатқан үш ит, үстінде екі арқар немесе киік. Мұндағы мүйізді жануарды талап жатқан үш итті “ғаламдық талау сценасы” десе, қабанға қарсы қолына жезл ұстап тұрған әйелді “аңдардың қатын-әміршісі” деп атапты.
5.”Жарық пен түнектің күресі”. Теректі аңғары (Хантау таулары). Мұнда алдарында жатқан жалғыз барысқа қарсы беттеген арқар, таутеке, бұқа тектес қаптаған жануардың бейнелері кескінделген, арасында басында мүйізі бар әйелдің кескіні бар, оны “Ұлы қатын-абыз” деп атапты.
6.”Болмыс формуласы”. Теректі аңғары (Хантау таулары). Таутекелер, түйелер, адамдар, таңбалар.
7. “Аспан жануарлары”. Теректі аңғары (Хантау таулары). Бұқа, таутекелер, ат, т.б.
Жартаста кескінделген осындай суреттердің барлығы болмаса да, көпшілігінің аспани түсініктерге байланысты екендігін аңғаруға болады, яғни таутекелер, арқарлар, бұғылар, иттер, “аңдардың қатын-әміршісі”, т.т. – осылардың барлығы да түнгі аспан жұлдыздары (және шоқжұлдыздары) болып есептеліне алады.
Сонымен, күн, ай, жыл есебіне де алғашқы болып осы Аңшы мен оның қорегі болған Бұғы сияқты жануарлар шоқжұлдыз атаулары ретінде пайдаланыла бастаған. Мәселен. скиф көнелігін зерттеуші Ю.Шилов ежелгі астрономиядағы “Көктің Үлкен Бұғысы” деп аталған шоқжұлдыздың болғандығын атап көрсетеді, осы Үлкен бұғы шоқжұлдызына қазіргі жұлдыздық қартадағы Кассиопея, Персей, Айдаушы (Возничий) шоқжұлдыздары кірген, “осы Бұғының алдыңғы аяқтары Үркерге тиіп тұрған” деген жорамал жасайды. Яғни осы аспан Бұғысы “Аспан өзенінің” – “құс жолының” үстіне шығып тұрғандай әсер қалдыратын еді. Міне, осы Бұғының ізіне Аңшылар – кейінгі жұлдызнамадағы Егіздер мен басқа шоқжұлдыздар түскен еді4. Бұл да жорамал, бірақ құс жолының бойында жатқан Кассиопея, Персей, Үркер, Торпақ, Орион-Таразы және Сириус-Сүмбіле, Скорпион, Мерген шоқжұлдыздар тізбегінің ежелгі адамдар үшін ең алдымен Аңшы мен Бұғыға қатысты болғандығы анық. Қазақтағы “Үшарқар” (Орион) атауы осындай тым ежелгі түсініктердің кейінгі сақталған сарқыншақтарына байланысты.
Міне, Аңшы осы Бұғының соңына түскен еді. Бірақ уақыт өткен сайын аспан картасы да, яғни жұлдыздардың жерден қарағандағы орналасу пішіні де, адамзат қоғамы да өзгереді. Бүгінде түркі-моңғол түсінігінде Орион “Үш бұғы” болып аталса, басқалар сол Орионды Аңшыға айналдырғанын көріп отырмыз, яғни аңшы мен оның олжасы іс жүзінде бірігіп кеткен.
Қазақтың мергендер туралы архаикалық ертегілерінде сақталған мифтік астардан да біздер аң алдымен Аспан Аңшысының оқиғасын көреміз. Оның кешке таман кездестіріп, түн ортасында атып өлтіретін Жезтырнақ-келіншектен де, кешке қарай кездесетін қыздар ауылынан да Жетіқарақшы, Үркер, Сүмбіле сияқты шоқжұлдыздардың болмысын көргендей боламыз. Ертегіде кездесетін оқиға ретінің кейбір тұстарын аспандағы жұлдыздардың туу, көрінбей кету реті, тізбегі деп те түсінуге болады.
Жезтырнақ пен мерген (аңшы), яғни “мергеннің жаралы жезтырнақтың соңына түсуі” оқиғасының типологиялық параллельдері басқа мифтік дәстүрлерден, әсіресе, сібірлік және қиыр шығыстық халықтардың мифтік дәстүрлерінен де табылып қалады. Аңшы бейнесі Солтүстік Еуразия халықтарының мифтік дәстүрінде көне сарындарды жақсы сақтаған. Оларды тани білу – қазақтың мифтік мергендерін де тануға көмектеседі, оларды салыстыру арқылы біздер қазақ мергендерінің ұмыт болған сипаттары мен іс-әрекеттерін қалпына келтіре аламыз. Тек нақты дәстүрлерде жезтырнақтың орнына басқа бір кейіпкер алынған, мәселен, аңшы:
–бұғының (немесе бұланның, т.б. мүйізді мақұлықтың) соңына түседі.
–әлдебір мифтік кейіпкердің соңына түседі.
Мәселен, сібірлік кет халқының мифологиясындағы санаткер (культурный герой), бірінші адам, бірінші бақсы болған Альбэ Хоседэмді (мыстан кемпірді) өкшелеп қуады. Альбэ Хоседэмнің жер астындағы үйін іздестіріп жүріп, өзінің шамандық семсерімен үлкен жартастарды шауып, Енисей өзенінің арнасын жасайды. Сюокся алып (великан) өзінің музыкалық аспабында ойнап, Альбэнің Хоседэмнің үйін қазуына кедергі келтіреді. Сонысы үшін Альбэ Сюоксяның құлағынан атып жаралайды. Орион шоқжұлдызы (кет астрал мифіне сәйкес) – Бұғының басы. Осы бұғы Альбэмен бірге көкке шығып кеткен5. Яғни, бұл жерде Хоседэм мен Жезтырнақты сәйкестендіруге болады, мергеннің жезтырнақ тығылған жерді,үңгірді іздегені сияқты, Альбэ де Хоседэмнің “жерасты үйін” іздейді.
Тұңғұс-манжұр мифологиясындағы бұғының (бұланның) артынан қуған Хэглун аңшы мен оның бұланы – Жетіқарақшы шоқжұлдызы (Большая Медведица) делінгенімен, Хэглунның Орион шоқжұлдызы болып шығуы ықтимал, өйткені Хэглунның шаңғысының ізі – құс жолы6. Ал Орион құс жолының бойында жатыр ғой. Мұндағы бұғы (немесе бұлан) – Жезтырнақтың параллелі.
Уақыт өткен сайын аспан қартасы да, яғни жұлдыздардың жерден қарағандағы орналасу пішіні де, адамзат қоғамы да өзгереді. Міне, бүгінде түркі-моңғол түсінігінде Орион “Үш бұғы” болып аталса, басқалар сол Орионды Аңшыға айналдырғанын көріп отырмыз, яғни аңшы мен оның олжасы іс жүзінде бірігіп кеткен.
Егіншілік пен малшылық заманы. Неолиттегі өндіруші кәсіптің – малшылық пен егіншіліктің пайда болуы аспан денелерін де “мал тұлғалы” деп түсініп, солардың атымен атау үрдісінің қалыптасуына жағдай жасады. Айды, жұлдыздарды “бұқалар”, “сиырлар”, “қойлар” деп түсіну – осы заманның сыбағасы. Қазақ ертегілерінде кездесетін айдалада мал баққан малшы (Тазша) мен оның отарлары – түнгі аспандағы Ай (Күн) мен жұлдыздарды білдіреді, осы түсінік те неолиттік мал бағу дәуірінен қалған сарқыншақ болып табылады.
Әрине, егіншілік пен малшылық барлық жерде бірдей пайда болған жоқ. Таяу Шығыстың тарихтан белгілі ареалында болмаса, басқа жерлерде бұрынғы аңшылық пен балықшылыққа, терімшілікке негізделген шаруашылық қола ғасырына дейін үздіксіз болып қала берді. Дегенмен неолиттік аңшылар Дала кеңістігінде бәрі бір мал бағуға көшті, сондықтан кештеу де болса мал тұлғаларының түнгі аспанға шығарылуы болмай қоймайтын процесс болып табылатын еді.
Кемел айгөлек (зодиак). Б.з.д. 4-3 мыңжылдықта Айға негізделген айгөлек Күн айгөлегіне ауыстырыла бастады, бұл процесс қола (б.з.д. 2 мыңжылдық) ғасырында тез жүрді. Бұл Күн күнтізбесінің қалыптасып, оның бұрынғы Ай күнтізбесін ығыстырып шығаруына байланысты болды. Неліктен Күн культі Ай культінен басым болып шықты? Оның әртүрлі ықтимал себептері айтылып жүр (мысалы, қола ғасырындағы кең көлемді миграциялық процестердің қарқын ала бастауына байланысты күнтізбелік бақылауда Айдан гөрі Күн тиімді болып шыққан делінеді)7.
Аспандық (астралдық) мифологияны меңгеру үшін ең алдымен ғылыми астрономиядан да, астрологиядан да, уақыт есебінің тарихынан да азын-аулақ хабардар болуға тура келеді. Аталған тақырыптарды өте жетік білсем жақсы болар еді, бірақ мүмкіндігім субъективтік жағдаяттарға байланысты шектеулі. Сондықтан бар білгеніммен, тапқаныммен қанағаттануға тура келеді. Міне, көрсетілген үш тақырыптың шектесер тұсы – зодиак – 12 жануарлық жұлдызнамалық циклі (бұл жөнінде соңғы бөлімді қараңыз).
Жыландар – жұлдыздар. Тым арғы замандарды қарастырмай-ақ (бұл дәйегі тек абстракциялық сансыз қисындарға негізделген тым көп сөзділікке ұластырар еді), мен дей-түркілердің екі адами бастауы туралы сөз қозғаған болатынмын, яғни шамамен б.з.д. 5-4 (4-3) мыңжылдықтарда Оңтүстік Кавказдан Иран жері арқылы Орта Азияға, одан қазақ жеріне өткен дей-түркілердің легі осы аймақтағы (қазақ жеріндегі) жергілікті неолиттік (не мезолиттік) аңшылар қауымдарымен кездесіп араласқа түскен. Жалпы мұндай кездесіп, араласу кейініректе, энеолит пен қола заманында болып өтуі де мүмкін, бұл жерде арнайы ізденістер қажет. Ең бастысы, екі тектік бастауды көрсете аламыз.
Біріншісі – қазақстандық (және оған іргелес аймақтық) мезолит, неолит заманының абориген (жергілікті дей-түркі) аңшылар мәдениеті.
Екіншісі – оңтүстік белдеудегі (Иран, Ауған және Орта Азия жеріндегі) дей-түркілердің неолиттік, энеолиттік мәдениеті.
Міне, осы екі бастаудың біріншісіндегі аспани түсініктер әлгі бұғы, арқар, ит сияқты т.б. бейнелермен байланысты болып, осындай түсініктерді қола заманына шейін іс жүзінде өзгертпей сақтады. Ал екіншісі ше? Энеолит заманында дей-түркілердің аспани-жұлдыздық түсініктеріндегі “мүйізді аңдар” бейнесін әуелі “бұқалар мен қойлар” бейнесі ауыстырса, артынан оларды ішінара (немесе толықтай) жылан бейнелері (жылан культі) басып, ауыстыра бастаған деп жорамал жасауға болады (ол үшін Орта Азия, Иран, Ауғанстан, Пәкістан, Оңтүстік Кавказ аймағының неолиттік, энеолиттік петроглификасына, археологиялық материалдарына көңіл болу қажет). Осындай қисындар, бізге дей-түркілерде “Жұлдыздар дегеніміз – Жыландар” деген түсініктердің болғандығы туралы тұспал айтқызады.
Қола заманынан бастап аспан шырақтарын “мүйізді жануар”, “бұқа мен қой”, “жылан” түрінде болады деген түсініктердің орнына “Жұлдыздар, планеталар және Ай мен Күн дегеніміз – аттар” деген түсінік келді. Әрине, бұрынғы түсініктер де із-түзсіз жоғалып кеткен жоқ, барлығының сарқыншақтары да бүгінгі күнге дейін жетіп отыр. Сонымен, аспан шырақтарының (жұлдыздардың, планеталардың, Күн мен Айдың) тұлғалануы белгілі бір уақыттық өзгеру сатыларынан өтті. Шамалап болса да оны (арғықазақтар үшін) кесте түрінде көрсетуге болады.
Ескерту: Аспан шырақтарын көрсетілген тұлғаланулармен қатар адам кейпінде бейнелеу барлық уақыттарда да болған. Осындай тұлғаланудағы өзгерістердің болғанын тек археологиялық-петроглификалық материалдардан ғана емес, тілдік материалдардан да тауып алып, дәлелдеп беруге болады. Мен осындай қисындастыруды жекелеген тақырыптық талдауларымызда жүзеге асыратын боламын.
Атау сақталады – мағына сақталмайды, өзгереді. Мәселен, “елік”8 , “жылан”, “лань”, “олень”, “бұлан”, “лақ” (“тайлақ” сөзіндегі “-лақ” компоненті де), “жылқы” және “бұғы”, “бұқа”, “бүке”, “мөкей”, “бөкен” сөздерін екі топқа топтастырып, “сөздің өзінің және оның білдіретін мағынасының” уақыттық өзгеруі бойынша қарастырып көрелікші.
Алғашқы топтастырудағы бастапқы “ыл” (“ел”, “ул”, “іл”, т.б.) праформасымен берілген тұлға атауын көремін. Ол әуелде тек жабайы мүйізді жануарлардың аттарын білдірген, қазақ тіліндегі “ел-ік”, “б-ұл-ан”, орыс тіліндегі “ол-ень”, “(ы)л-ань” сөздерінен тағы, мүйізді жануарларды көріп отырмын. Бірте-бірте, осы түсініктің орнына үй жануары келді де, “ыл” сөзімен үй жануары аталатын болды, яғни бүгінгі қазақ тіліндегі “ылақ” (лақ, оғлақ) сөзі де, “жылқы” сөзі де, қазіргі тілдегі мағыналарының нақтылығына қарамастан, көне түркі тілінде жалпылама “үй малы” дегенді білдірген (оны чуваш тіліндегі “вылах” (үй малы)9 , Махмұт Қашғари сөздігіндегі “йылқы” сөзінің мағынасынан көруге болады)10. Келесі кезекте “ыл” сөзі жылан атауын білдіретін болды (й-ыл-ан, ж-ыл-ан, ил-ан, ел-ан), одан кейін ат (жылқы, й-ыл-ык) малының атауы басты. Қарап отырсаңыз, сөз, сөздің түбірі өзгеріссіз сақталған да, уақыт ағымы мен шаруашылық сипатының өзгеруіне орай ол сөз мағынасы өзгеріп отырған (“мүйізді жануар” > “үй малы” > “жылан” > “жылқы”).
Бұл жерде назар аударарлық екі мезет бар.
Біріншісі – әлгі “ыл” сөзінің түркі тілдеріндегі “жұлдыз” (жылдыз, йылдыз, йулдуз, юлдуз) сөзінің де түбірі болуы.
Екіншісі – “Ыл” сөзінің мифтік-шежірелік ата-баба немесе жаратушы Ұлы-Ана бейнесінің есімі болатындығы, оны “Алаш“, “Эллей“, сондай-ақ басқа мифтік дәстүрлердегі “Илу“, “Эллин“, “Илион” сияқты т.б. сөздердің болуына қарай әбден қисынды дей аламын. Сонда “Ыл” есімді түп ананың не тәңіриенің мүйізді жануар, үй жануары, жылан және жылқы кейпінде болуы да, олардың түнгі аспандағы жұлдыздарға байланысты болуының қисыны келетіндігіне де ден қойып сенуге мүмкіндік бар деген сөз.
Келесі топтастырудағы бастапқы “Бұқ” (бұнг> бүк, бөк немесе мұқ, мүк, мөк) сөзімен аталған мифтік-реалды тұлғаны көруге болады. Ол да алдымен мүйізді жабайы жануарды білдірсе (“бұғы”, “бөк-ен”, боқан), одан соң үйдің мүйізді малын (“бұқа”, бык) білдіретін болды. Ал дей-түркілерде жылан культі дамыған тұста осы сөзбен жыланды немесе айдаһарды (“бүке”, “бөк-ей”, “мөкей”, сондай-ақ моңғол тілдеріндегі “могус”, “мога”, барлығы да “жылан” дегенді білдіреді) атайтын болған11. “Бұқ” сөзінің бастапқы праформасы “бұ-ңғ” (мұ-ңғ), яғни абақ таңбадан өрбіген, кейбір тілдерде бұл праформа “сиыр” және “Ай” атауына айналған (герман тілдеріндегі moon, “ай”, month, “айлық уақыт”, иран тіліндегі muh (munh), “Ай” және “күнтізбелік ай”). Дей-түркілер де осы сөзді Айдың атауы ретінде пайдаланған, бірақ кейінірек оны нақты Айдың емес, “Айдың мақұлықтық тұлғасы” болған мүйізді үй мен түз жануарының, жыланның атауы ретінде ғана сақтап қалған. Бұл жерде орыс тіліндегі “бог” сөзінің де, үндіиран тілдеріндегі “бхаг” (бақ) сөзінің де бастауы осы “бұқ” түбірінде жатыр деп жорамалданады, “бұқ” сөзінің түркі тілдерінде басқа да мағыналарды туғыза алғандығын ескеріп, орыс, үндіиран тілдерінің аталған сөздерінің тегі дей-түркі тілінде жатыр деп айта аламын.
Сөздер тым ежелгі ақпаратты өз бойында сақтай алады, осы заңдылықты екі сөздің (“ыл” мен “бұқ”) сөз жасаушылық сипатынан да көріп отырмыз. Біздер байқай қоймаған сыры ішінде бүгіліп жатқан басқа да сөздер бар, олар үнсіз өз ашушысын күтіп жатыр.
Айдың кейіптері. Ай соңғы жеті-сегіз мың жылдың ішінде-ақ мынадай келбеттенуді басынан өткізді:
1.Ай – мүйізді тағы жануар (бұғы, бөкен, марал, т.б.) кейпінде (палеолит бойына, неолиттің басында).
2.Ай – мүйізді сиыр (бұқа) кейпінде (б.з.д. 8-6 мыңжылдықтар және кейінірек).
3.Ай – мүйізді жылан (айдаһар, бүке) кейпінде (б.з.д. 5-3 мыңжылдықтар және кейінірек), сондай-ақ адам кейпінде де кескінделудің пайда болуы.
4.Ай – мүйізді тұлпар кейпінде (б.з.д. 3-2 мыңжылдық, кейінірек).
5.Ай – адам (кемпір, қыз, т.б.) кейпінде, бұл кейінгі, мифтік тұрпайылану немесе мифсіздену заманында болған жәйт.
Күн де, кейбір жұлдыздар да осындай кейіптену кезеңдерін басынан өткерген. Арғықазақтағы Айдың “жылан-айдаһар” кейпінде бейнеленуі – біздер үшін аса маңызды болмақ, өйткені осы кейіптен шығатын лингвистикалық, тарихи, мифологиялық қисындарымыздың өзі “өз алдына бір төбе” болып шығады. Оларды әңгімелеуді “аспан мифологиясы” тақырыбының ауқымынан шығып кететін болғандықтан, басқа кітабымның еншісіне қалдырдым.
Планеталар немесе “Жеті жұлдыз”
“Жеті жұлдыз” деп, әдетте, Күн мен Айды және бес планетаны12– Юпитерді, Марсты, Шолпанды, Меркурийді, Сатурнды атайды. Қазіргі Күн жүйесіне кіретін планеталардың саны – тоғыз, олар: Юпитер, Меркурий, Венера, Марс, Сатурн, Жер, Плутон, Нептун, Уран. Тек ерте замандарда осылардың барлығы бірдей адам баласына белгілі болмаған (әлде белгілі болған ба?), Плутон, Нептун, Уран сияқты планеталар соңғы үш-төрт ғасыр ауқымында ғана белгілі болды, ал ежелгі адамдар өздеріне белгілі алты планетаға Жерді қоспай, қалған бесеуінің (Юпитер, Венера, Марс, Сатурн, Меркурий) қатарына Ай мен Күнді қосып “жеті планета” ұғымын қалыптастырған.
“Жеті планета”, “Жеті жұлдыз” дегеніміз – мыналар (араб, парсы, санскрит және үнді баламалары М.Ысқақовтың деректерінен алынған):
Әңгімені алдымен “арғықазақта “жеті жұлдыз” жөнінде түсінік ислам діні таралмастан бұрын болған ба?” деген сауалға жауап беруден бастауға тура келеді, өйткені:
Біріншіден, кейінгі қазақ Шолпан, Марс, Юпитердің ғана аттарын сақтап отыр, оның өзінде де бұл планеталардың атаулары (Шолпаннан басқасынікі) тым қарабайыр болып келеді (мәселен, Есекқырған, Қызылжұлдыз), мұның өзі атаулардың кейінірек қалыптасқандығын көрсетеді.
М.Ысқақов “жеті планета” атауларының қазақша баламаларының мынадай болғанын жазыпты13.
Қарап отырсаңыз, бес планетаға берілген атаулардың ішінде Шолпаннан басқасының атауларының кейінірек, соңғы ғасырларда, яғни қазақтардың ежелгі астрономиялық түсініктерінен тек тұқыл-жұрқаналар қалған кезде қалыптасқан қарабайыр атаулар екендігін көруге болады.
Кезінде Ақжан Машанов өзінің “Ғажайып ошақ басында” деген кітабында Күн мен Айдан басқа бес планетаның қазақша атауларын келтірген еді:
Шолпан – Шолпан.
Меркурий – Болпан.
Юпитер – Оңай.
Марс – Аңрақай.
Сатурн – Санжар.
Бірақ осы атаулардың (әрине, Шолпанды атамағанда) Х.Әбішұлы мен М.Ысқақовтың еңбектерінде де, газет бетінде жарияланып жүрген әуесқой авторлардың тақырыптық мақалаларында кездеспегеніне қарап, “осы ағамыз келтірілген атауларды өз ойынан шығарған жоқ па екен?” деген ой келеді. Әлде, бұл кісі, басқа бір, басқа ешкімге белгісіз дереккөзді пайдаланды ма? Бұл жағдайда тексеру қажет болады.
Екіншіден, қазақтардың, тіпті Махмұт Қашғари заманындағы мұсылманданған түркілердің пайдаланған Муштари, Миррих, Зухра сияқты планета атауларының араб және парсы дәстүрінен алынғандығы көрініп тұр, сондықтан осындай атаулардың қазақтарда болуы олардың осындай “жеті жұлдыз” жөніндегі ежелгі келтірімі болғандығының көрсеткіші бола алмайды.
“Ежелгі астрономиялық түсініктер” деген тіркестерді жазып отырып осындай түсініктердің арғықазақта болғанына сенімдіміз бе? Сақталған атаулардың сықпытына қарап “жоқ” дей салуға болар еді, бірақ дей-түркілерге қатысты ештеңе айтпасақ та, көне түркілердегі осындай түсініктердің болғандығы жөнінде сараң болса да жазба деректердің бар екендігін ескеріп “ия, болған” дей аламын.
С.Г.Кляшторныйдың бір еңбегінде Батыс Түрік қағандығының билеушісі болған Ышбара қағанның (Шаболионың) Суй императорына 584 жылы жазған, кейінгі хроникаларға түсірілген хатында “адамдарды аспан жауып, жер көтеріп, жеті планета жарық түсіріп тұрады” (людей укрывает небо, носит земля, освещает семь планет) деген қытай құжатының мәліметі келтіріліпті14. Бұдан шығатыны 6 ғасырдың түркілері жеті планета туралы білген. Тек бұл жерде “көне түркілер осындай түсінікті манихей дінін таратушылар арқылы немесе иран, үндіеуропа тілді көршілерінен алған” дей салушылардың табылары әбден мүмкін нәрсе, және де осындай тұжырым жасала қалса, оған қарсы айтар уәж де табылмай қалады. Міне, сондықтан да аталған бес планетаның байырғы арғықазақтық есімдері мен осы планеталармен байланыстырылған мифтік бейнелердің сипаттарын анықтау – біздер үшін аса маңызды болып табылады. Өйткені көне түркілердің осы бес планетаны білгендігіне күмәнім жоқ болғанымен, осындай сенімділікті басқалардың да бойына дарыту үшін сол планеталардың байырғы есімдері мен мифтік келбеттері нақтылануы тиіс.
“Жеті жұлдыздың” қазақша атаулары қазақ фольклорында, ең алдымен, ертегілерінде, жырларында елеусіз, аңғарылмай жатуы да ықтимал. Төл атауы болмаса да, сол планеталардың ертегілік-эпостық (ар жағында – мифтік) тұлғалануы болған бейнелердің есімін анықтап көруге болады. Сондай-ақ белгілі қазақ (басқа түркі) жұлдыз атауларының ішінде де ғасырлар бойына аталу нысаны өзгеріп кеткен (яғни бастапқыда бір жұлдыздың атауы болып, уақыт өте басқа, екінші жұлдыздың атауына айналып кеткен “табиғи жолмен өткен қателіктер”) атаулар да болуы мүмкін. Ертегілік, жырлық кейіпкерлердің ішінен Шолпанға сәйкес келетін бейнелерді табу оңайырақ болғанымен, Марсқа, Юпитерге, Сатурнға, Меркурийге “ұқсатылатындарды” түрлеп-түстеу, менің жағдайымда, оңай шаруа емес, өйткені: а) осы кітаптың авторының қолында аталған планеталарға қатысты басқа түркі халықтарының мәліметі жоқ дерліктей, ә) маған аталған планеталардың түнгі аспандағы көріну-көрінбеу уақыттары да, олардың осындай қозғалу циклі де таныс емес. Сондықтан қолда барды ғана қанағат етуге тура келеді.
Күнтізбе және аспан мифологиясы
Халықтық күнтізбе жыл маусымдарының ауысуын (яғни Күнге байланысты), тәуліктік ауысымды (күн мен түн ауысымы), Айдың қозғалысына байланысты қайталамаларды, кейбір бағдарлық жұлдыздар мен шоқжұлдыздардың, планеталардың қозғалысын, нақты жертараптағы негізгі климаттық өзгерістер мен құбылыстарды, өсімдіктер мен жануарлар дүниесіндегі циклдік өзгерістерді ұштастыра отырып, бір мезгілде қарапайым да күрделі бола алған есептеулер жүйесін құрайды. Әрине, осы жүйедегі адамның өзіне ғана тән биоциклдік өзгерістердің де алар орнының айрықша екендігін естен шығармауымыз керек.
Көріп отырғандарыңыздай, күнтізбе есебі аспансыз, яғни оның жүзіндегі Күн, Ай, жұлдыздар мен планеталар, басқа да аспан денелері мен құбылыстарынсыз жүргізіле алмайды, сондықтан мифологиялық зерттеулерде әдетте жұлдыздық (астралдық), күнтекті (солярлық), айтекті (лунарлық) мифтер деп топтастырылатын мифтерді осы күнтізбе мәселесімен бірге, қатарлас қарастырып, осындай аралас-кұралас мифтерді “аспандық-күнтізбелік” немесе “жұлдыздық-күнтізбелік” мифтер деп атайтын боламын.
Күнтізбені әдетте жылдық және көпжылдық циклдерге (айналымдарға) ажыратады.
Көпжылдық циклдер (мүшел есебі, т.б.) саны біреу емес, бірнешеу де болуы мүмкін.
Жылдық күнтізбе. Жылдық күнтізбенің арқа сүйейтін негізгі бес тірегі бар.
Біріншісі – Жердің өз өзегінен (осінен) айналуынан туындайтын күн (күндіз) мен түн ауысымы. Осыған байланысты “тәулік” ұғымы қалыптасады да, осы тәуліктегі “күндіз” бен “түннен” басқа, “таң”, “кеш” мезгілдері де актуалды болып шығады. Тәулікті бірнеше бөлікке (он екіге, тоғызға, жетіге) бөлу үрдістері бар, бірақ әзірге ең маңыздысы – оның төртке бөлінуі (күндіз, кеш, түн, таң) болып тұр.
Екіншісі – Айдың Жерді айналу циклінің болуы; осыған байланысты “ай” ұғымы қалыптасқан. Айдың циклі “Айдың тууы”, “Айдың өлуі”, т.б. фазалық өзгерістерді туғызады. Мұнда да әрқайсысы жеті күннен болатын төрт фаза бар. Бұдан басқа Айдың түнгі аспандағы кейбір бағдарлық жұлдыздармен (шоқжұлдыздармен) “кездесуі” (“тоғысу” деп атайды) де уақыт есебін жүргізуге мүмкіндік береді.
Үшіншісі – Жердің Күнді жылдық айналымы (365 күн). Орта белдеулерде бұдан төрт жыл маусымы (көктем, жаз, күз, қыс) қалыптасып кезектеседі. Жылдық айналымда төрт маңызды мезет бар, олар – көктемгі және күзгі теңелулер (“күн мен түннің теңелуі”) мен жазғы және қысқы тоқыраулар (немесе “қаңтарлар”, “ең қысқа күн” мен “ең ұзақ күн”). Бұлар күнтізбелік есептің ең маңызды сәттері болып табылады.
Төртіншісі –жұлдыздар, шоқжұлдыздар, планеталар және құс жолы. Жұлдыздар солтүстік аспанда Темірқазықты “полюс етіп” айналып жүреді (әрине, адам үшін айналып жүрген сияқтанады), осыған байланысты, орта белдеулерде кейбір жұлдыздар ешқашан батпай, үнемі көрініп тұрады да, кейбіреуі белгілі бір уақытқа көкжиектен төменірек түсіп көрінбей кетеді, яғни “батады, сосын туады”. Осы циклдік құбылыстар да аса маңызды уақыт есептеу нысандарына айналады. Планеталардың қозғалысы да, құс жолының өзгерісі де басқа аспан нысандарымен ұштасу жағдайында белгілі бір қисындарды жасатқызады.
Бесіншісі – прецессияға байланысты өзгерулердің болуы (“прецессия” жөнінде арнайы әңгімеміз бар).
Әрине, ықшамдап көрсетілген осындай тіректер өздігінен миф бола алмайды. Адам баласы қай уақытта да осындай қайталанып отыратын өзгерістерді жеке-жеке қарастырмай біртұтас дүние, біртұтас құбылыс деп есептеген. Сондықтан да осылардың барлығы бірігіп, өзара ұштасып, жымдасып бір жылдық күнтізбелік циклді құрайды. Ал жекелеген аспан шырақтары (Күн, Ай, жұлдыздар, планеталар, т.б.), уақыттық сәттер (жыл маусымдары, тәулік мезгілдері), белгілі бір күнтізбелік уақытқа “көгенделген” адамдар, жануарлар, өсімдіктер дүниесіндегі өзгерістер мифтік кейіпке (мифтік бейне, т.б.) ие болғандықтан, тұтас жылдық күнтізбелік цикл де мифтік кейіпкерлері, мифтік оқиғалары, мифтік кеңістігі бар циклге айналады.
Жердің остік және жылдық қозғалысына, Айдың қозғалысына, жұлдыздар мен планеталардың қозғалысына, тәуліктік, айлық, маусымдық климаттық өзгерістердің қозғалысына, өсімдіктердің вегетациялық (көктеуі, гүлдеуі, өнім беруі, солып-қурауы) қозғалысына, жануарлардың биологиялық-уақыттық (ұрықтану, бала көтеру, туу, өсіп-жетілу, т.б.) қозғалысына, т.б. қозғалыстарға байланысты туындаған саны көп айналым-қайталамалар (циклдер), оны бақылап келе жатқан адамзат үшін орнықты жалғыз немесе бірнеше модельге, архетипке айналады. Міне, біртұтас аспандық-күнтізбелік уақыт циклі де осындай дербес архетиптердің өзара ұштасып, сәйкестенуінен туған “үлкен архетип” болып табылады.
Осы “үлкен архетип” негізінде белгілі бір қоғамда тұрыптық-рәсімдік (құрбандық беру, үйлену, т.б.) циклдер жүйесі, олармен сабақтастырылған магиялық, инициациялық ғұрыптар мен рәсімдер қалыптасады. Осы “үлкен архетип” негізінде аспандық-күнтізбелік процестерте мифтік (кейіпкерлік, оқиғалық) сипаттар беріледі. Уақыт өте, бастапқы “үлкен архетип” ұмытылып, онымен сабақтасқан ғұрып-рәсімдерге өзгеріс еніп, олардың көпшілігі қолданыстан шығып қалған шақта, сол архетипке негізделген “оқиғалық, уақыттық-кеңістіктік баяндау мәтіндері”, “кейіпкерлер”, “мақсат-мүдделер”, “дұға сөздер”, т.б. өздерінің бастапқы мәнінен айырылып, қарабайырланып, тұрпайыланып, бірте-бірте “қаһарманның басқа дүниеге (жоғарғы, төменгі) әлдебір қарабайыр мақсат үшін (қалыңдық, әлдебір нәрсе, т.б. үшін) шеккен сапары” жөніндегі мифке айналады, оның арты кәдуілгі ертегілерге ұласады. Міне, бүгінгі қазақтың фольклорлық қорындағы ертегілер, жырлар, аңыздар, т.б. байырғы мифтік архетиптің тұтас қаңқасын немесе оның жеке архетиптік сюжетін, ситуациясын, бейнесін, жекелеген мәтінді, сөз тіркесін, сөзді, есімді сақтап отыр.
Қарастырылған, тұтас архетиптік қаңқаны сақтай алған кейбір “ертегілер” кем дегенде үш қабаттан тұрады:
1.Аспандық-күнтізбелік мифтер, ертегілік оқиғалар біздерге жылдық күнтізбелік даталар мен оқиғалар жөнінде әңгімелейді.
2.Ғұрыптық әрекет-рәсімдер мен инициациялық сынақтар, ертегілік оқиғалар әлдебір қаһарманның “қатарға қосылуы”, “мәртебеге ие болуы” үшін инициациялық сынақтар тізбегінен өтуі, сонымен бір мезгілде әртүрлі магиялық, ғұрыптық рәсімдерді өткізуі.
3.Туынды (қарабайыр) миф, қаһарманның белгілі бір мақсатпен (мәселен, қалыңдық алу үшін немесе әлдебір сиқырлы дүниені иелену үшін) арғы дүниеге сапар шегуі.
Осы үшеуі де кәдуілгі ертегінің мәтінінде астарланып, жасырынып жатыр. Ең қызықтысы – аталған “қабаттардың” оқиғаларының барлығы да бір ғана архетиптен – реалды циклдердің (аспан шырақтарының, жердің биологиялық, климаттық, т.б.) ұштасуынан қалыптасқан аспани-күнтізбелік цикл – архетиптен өрбіп шыққан. Сондықтан бір мәтінді мен кем дегенде үш түрлі етіп түсіндіре аламын (әрине, басқаша түрде де түсіндіру қабаттарының бар екендігін жоққа шығармаймын).
Ал нақты “фольклорлық мәтін – аспани-күнтізбелік қорытынды” анықтамасын ғана әңгіме тақырыбы етер болсам, бұл бағытта ізденістердің бар екендігін айта аламын. Мифология ауқымында, яғни мифтік сипатты мәтіндерде әлдебір астрономиялық бақылаудың қорытындыларын шифрлап (астарлап) тастайтын сөздік шарттылықтардың (шартты сөздердің) ерекше жиынтығының болатындығын неміс тарихшысы Герта фон Дехенд аңғарған еді. Оның анықтамасы бойынша, миф (мифтік мәтін – С.Қ.) дегеніміз – аса күрделі астрономиялық (ең алдымен, прецессиямен байланысты) бақылаулардың нәтижелерін тіркеу (жазып алу) және жеткізуге арналған “техникалық тіл” болып табылады.Бұдан шығатыны – толық циклі 26 мың жылда болатын прецессияның (Жер осінің прецессиялық айналымын) ежелгі адамдардың білгендігі.
Герта фон Дехенд осынау прецессиялық қозғалыс жөніндегі ақпаратты мифологияның “тілі” арқылы беруге, келер ұрпақтарға жеткізуге мүмкіндік бергізетін “техникалық тілдің” шарттылықтарын үш ереже арқылы көрсетуге болатындығын жазады.
“Топографиялық нысандар” деп отырғанымыз – мифтегі (қазақ жағдайындағы – архаикалық ертегілердегі, сондай-ақ жырлар мен аңыздардағы) оқиға желісі дамып, өрбітілетін кеңістік, сол кеңістіктегі “географиялық” нысандар – дария (өзен, көл), тау (таулар), жер тесігі, бұлақ, құдық, жол және жол айрығы, ағаш, үй не ауыл (қала, сарай), ошақ, ошақтағы қазан, т.б. Осылардың барлығы расында да әлдебір жертараптағы (ландшафтағы) табиғи және адамның қолынан шыққан нысандарды құрайды, егер осылардың сұлбасын (планын) түсірер болсақ, онда осы нысандардың орналасуының топографиялық қартасын көрген болар едік. Бұл жердегі топокарта – түнгі аспан болып шықпақ. Мифтік “жер бетінің” өзі екі тропик арасындағы (Рак пен Козерог) жұлдыздардың ортасында орналасқан15. Осындай қорытындылардың арғықазақ мифологиясы үшін де ақиқат болатындығына (тек, “планеталар – тәңіриелер” деген жосықты дәлелдеу жағы шамалылау болып шықты, қалған ереженің дұрыстығына) көз жеткіздік. Тек фольклорлық мәтінді жалғыз ғана астарланған астрономиялық бақылау нәтижесі деп шектеп тастауға болмайды, фольклорлық мәтін – көп қабатты, көп деңгейлі, бір сөзбен айтқанда, синкретті дүние, сондықтан “астрономиялық ақпарат” оның көп деңгейінің біреуі ғана болып табылады.
